Issızlığın ortasındaki on bin yıllık Türk kabilesi: Duhalar

Geleneksel olarak Ren geyiği yetiştiren ve göçer bir yaşam süren Duhalar, Moğolistan'ın kuzeyinde bulunan Hövsgöl bölgesinin batısındaki taygada yaşamaktadır. Sayan dağlarının doğusunda yüzyıllardır Ren geyiği yetiştiren Duhalar, bu bölgede benzer şekilde yaşayan başlıca dört toplumdan biridir. Moğolistan'da kadim Türk kültürünü devam ettiren Duhaların, kökeniyle ilgili Çin kaynaklarında geçen 'tu-po', yani 'dubo' adına dikkat çekildiği, dolayısıyla da Tuva Türkleriyle ilişkilendiriliyor. Bazı Türk araştırmacılar da Dede Korkut Hikayelerinde geçen 'Duha Koca Oğlu Deli Dumrul' adındaki Duha adı ile bu kadim kavim arasında bir ilişki olabileceğini belirtiyor. 1921'den önce Duhalar, Moğolistan İmparatorluğu hakimiyetinde Tanno Uryanhai hududu içinde dağlarda yaşayan 'Soyonlar' olarak resmi kayıtlara geçti. Tanno Uryanhai hududu, 1917 yılında kurulan Sovyet Cumhuriyeti dış politikası sonucu 1921'de Moğolistan İmparatorluğu'ndan koptu. Aynı yıl Tuva Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını ilan etmesiyle Sovyetler Birliği ve Moğolistan Halk Cumhuriyeti arasındaki sınır çizgisi, bir tartışma konusu oldu ve 1952 senesine kadar devam etti. Sınır çizgisi hakkında taraflar anlaşmaya varınca sınır bölgesinde yaşayan 53 ailenin vatandaşlık sorunu gündeme geldi ancak 1955'te bu 53 aileden oluşan Duhalar, kendi iradeleri ile Moğolistan vatandaşlığına müracaat etti. Moğolistan sosyalist yönetim sırasında Duha Türklerini yerleşik hayata teşvik etti ancak 1980'lerin ortalarından itibaren Duhaların geleneksel yaşam tarzı, örf ve adetlerini korumak amacıyla eski karardan vazgeçildi. Duhalara ücretsiz kışlık kıyafetler, yaşlılara gıda yardımı, geyik çobanının maaşının diğer hayvancılık sektöründen fazla tutulması ve her aileye maaş bağlanması gibi sosyal yardımlar başladı ancak rejimin çökmesi ve ekonomik sıkıntılarla Duhalar ihmal edildi. 2000'lerin başından itibaren ekonomik büyüme ve Moğolistan'da turizmin gelişmesiyle Duha Türkleri için yeni imkanlar ortaya çıktı fakat bu imkanlar, Duhaların yaşam biçimini değiştiriyor ve kültürlerinin zamanla yok olma ihtimali yükseliyor. Duha Türkleri, kendilerini Tu'ha Ules Duha halkı olarak tanımlarlar. Tu'ha kelimesi ise Sibirya'da yaygın olan Tuva/Tuba kelimelerinin fonetik bir varyantıdır. (Tuva, Ti'va ve Tofa, To'fa) karşılığı, Moğolistan'da genellikle tsaatan 'Ren geyiği sahipleri', (tsaa'ren geyiği ve addan ad yapan+tan eki) adı ile bilinirler. Bu adlandırma yalnızca Duha Türkleri'nin sürdürdüğü geleneksel hayvancılığa atfen verilmiştir. 20. yüzyıl Moğol kaynakları Duhaları; Uranhay, Tayga Uranhay, Taigin Irged, 'tayga halkı', Oin Irged 'Orman Halkı' ve Soyot olarak adlandırmaktadır. Moğollar resmi olarak Duhaları ve Moğolistan'daki Müslüman olmayan diğer Türk halklarını tanımlamada 'Uygar' terimini kullanırlar. Kışın hava sıcaklığının eksi 50 dereceye kadar düştüğü topraklarda bir avuç kalan Duha Türklerine ulaşmak için karla kaplı ormanlardan, çorak steplerden ve buz tutmuş göllerden geçmek gerekiyor. Duhalar, Moğolistan'ın en soğuk ve en dağlık bölgesi olan kuzeyde, Rusya sınırına yakın 'tayga' adı verilen ormanlık alanda yaşıyor. 'Zorlu yaşam şartları ve yolculukların' kendileri için olağan yaşam şartı olduğu Duhalar, Moğolistan'da Kazak, Tuva ve Hoton boylarıyla birlikte Türk dilini ve kültürünü devam ettiriyor. Ren geyiği sürüleri besledikleri için Moğolların 'Tsaatan' yani geyik çobanı dediği Türk kolu Duhaların sayısının Moğolistan'da sadece 800 kadar kaldığı tahmin ediliyor. Duhaları görebilmek için Türkiye'ye 8 bin kilometre uzaktaki taygaya ulaşmak, bunun için de Asya'nın büyük göllerinden Hövsgöl'ün kuzeyindeki Tsaganur ilçesinin kuzeyine gitmek gerek. Dünyada artık çok az insanın yaptığı ve nesilden nesile geçen kartallarla avlanma geleneğine de burada hala rastlamak mümkün. 'Kartalla avlanan avcı' olmak yalnızca bir ünvan değil, bir yaşam tarzının da simgesidir. Bu avcılar ise kartallar sayesinde tilki veya marmot gibi daha küçük hayvanları avlıyor. Aslında bu tip halklar Asya'nın her yerinde bulunabilir fakat Duhaları diğer göçeme halklardan ayıran en büyük özellikleri; Tibet sığırı, deve, keçi ya da at yerine ren geyiği besiciliği yapmaları ve kurtlarla yaşamalarıdır. Duhaları görmek için, Güney Sibirya sınırlarına yapılacak zorlu yolculuk için önce başkent Ulanbator'dan 35 bin nüfuslu Mörön'e uçakla, oradan kara yoluyla Tsaganur'e doğru yola çıkılır. Mörön'den çıkınca yolun sadece ilk 1 saatlik kısmı asfalttır. Yol boyunca at, koyun, keçi, yak sürülerine rastlanılır ve asfalt yol bittikten sonra mevsim kışsa heyecanlı ve kimileri için korkutucu, güneyinden kuzeyine 160 kilometre uzunluğundaki Hövsgöl kısmı başlar. Bu yolculuk da 2 saat sürer. Göl üzerinde gidilmesiyle Tsaganur yolu birkaç saat kısalabilir. Yazın ise gölün batısından yine orman ve düzlüklerden geçerek Tsaganur'a gidililebilir. Göl üzerindeki yolculuk bittikten sonra en zor kısım başlar. Ormanın içinde, bazen yine buz tutmuş bir nehir yatağında, kimi zaman da düzlüklerde saatler süren bir yolculuk yapmak gerekir. Neredeyse yolun olmadığı bölgelerde önceki araçların izleri takip edillmellidir. Göz alabildiğince uzanan arazide lastik izlerini takip ederken yol bir anda üçe, dörde ayrılabilir ya da etrafta paralel devam eden başka patikalar göze çarpabilir. Bu yüzden Moğollar, 'Her Moğol'un kendi yolu vardır.' ata sözünü hatırlanmalıdır. Bölgeyi bilmeyenlerin ise kaybolma ihtimali oldukça yüksektir. Kullanılan araca göre Duha Türklerine ulaşan yol 8-12 saat sürebilir. Tsaganur'da nüfusun çoğunluğunu Moğollar oluşturuyor. 263 aileden oluşan 700 kadar Duha Türkü'nün bir kısmı da bu ilçede yaşıyor. Duha Türklerinin kalan kısmının yurt edindiği taygalar ise Tsaganur'a kışın arazi araçlarıyla gidilirse 1 saat uzaklıktadır. Taygaya kışın gitmek daha kolay çünkü yol üzerindeki bataklık alan buz tutmuş olur ve araçların geçmesine imkan tanıyor. Yazın ise çamur nedeniyle yürümek ya da at kullanmak gerekiyor. Günümüzde, her iki taygada toplam 60 hane var. Eskiden yün kumaşlar ve hayvan postlarıyla muhkemleştirdikleri çadırlarda yaşayan Duhalar, artık kütükten yapılmış evlerde yaşıyor. Yazları yine çadırlara geçerek yaşamlarını devam ettiriyorlar. Kış soğuğundan korunmak için yeterli olmayan kütük evlerin içi izolasyon amacıyla çadır bezi, muşamba, halı gibi malzemelerle kaplıdır. Tek göz evin ortasındaki soba tek ısı kaynaklarıdır. Yemek yapmak için kullandıkları sobada buharda pişirdikleri mantılar misafirlerine sundukları başlıca ikramlardan biridir. Geyik sütünden yapılmış çay ve peynir gibi ürünler ise Duhaların temel gıdaları arasındadır. Duha Türkleri için geyik, hayat demektir. Ren geyiği sürüleri besleyen Duha Türkleri, bu hayvanlar sayesinde hayatta kaldıklarını düşünüyor. Geyiklerin eti, sütü, postu, yünü, boynuzu, kısacası her zerresi Duhaların temel gıda ve geçim kaynağıdır. Bundan elde ettikleri hayatlarını idame etmek için kullanıyorlar. Ren geyikleri Duhalar için aynı zamanda taşımacılıkta da kullanılan bir binek hayvanıdır. Yük taşımada kullandıkları geyikleri at gibi sürüyorlar ama bu sadece çok soğuk kış mevsiminde mümkün çünkü geyikler havalar ısındıkça dayanıklılığını kaybediyor. Duhalar da bu nedenle geyik sürülerini baharla birlikte daha yüksek yerlere götürüyor. Isınan havada binek hayvanı olarak da geyik yerine at kullanıyorlar. Duha Türkleri, ren geyiklerinin sayısını artırmaya çalışıyor. Şu anda ilk taygada 600, daha uzaktaki ikinci taygada bin kadar geyikleri var. Bu yaz geyiklerin yavrulamasıyla bu sayının 2 bine ulaşması hedefleniyor. Duhalar Ren geyiklerini turizmde de kullanıyor. Özellikle Avrupalı ve Amerikalı turistler taygalara gelerek, bir süre onların çadırlarında yaşıyor, geyik sağıyor. Yılda dört kez göç eden Dukha Türklerinin toplam bin 600 Ren geyiği bulunuyor. Ortak kelimelere örnek olarak ise 'baş, el, kol, but, göz, kulak' gibi uzuvların isimleri, sayıların neredeyse tamamı, gece ve gündüz gibi doğa olayları, 'biz, bizder (bizler), men, sen, o' gibi zamirler ile 'var, yok, et, süt' gibi daha birçok sözcük sayılabilir. Son yıllarda artan turizm de Duha Türklerinin dış kültürlerin etkilerine daha açık gelmesine yol açıyor. Moğolistan'daki el değmemiş doğayı görmek için dünyanın dört bir yanından gelen turistler, Duha Türkleri hakkındaki yayınlar sayesinde bu bölgeye de gelmeye başladı. Özellikle yaz aylarında Tsaganur civarına gelen turist sayısında artış görülüyor. Bölgede yaşayanlara geçen yıl buraya 2 binden fazla turistin geldiğini aktarıyor. Turistler, Duhaların kültürünü görmek ve el değmemiş doğada zaman geçirmek için taygalara giderek çadırlarını kiralıyor ve geyiklerine biniyor. Duhalar da turistlere geyik boynuzundan, derisinden ve kıymetli taşlardan yaptıkları hediyelik eşyaları satarak gelir elde ediyor. Duhalar eşitlikçi ve paylaşımcı bir toplumdur; toplum içinde güç, otorite sahibi bir lider yoktur; yaşlı kişilerin sözü önemsenmekle beraber, kararlar birlikte alınır ve uygulanır. Hiyerarşik bir toplumsal yapıları olmadığı için, kadınlar ve erkekler arasındaki eşitsizlik de teorik olarak yok denecek kadar azdır. Duhalar, kendi aralarında kurdukları bu eşitlikçi ilişkileri, doğayla doğrudan kurdukları ilişkilerde de korurlar ve yaşayan her canlıya saygı duyarlar. Duha Türkleri Şamanizme inanıyor. Taygada yaşayanlar, güneşin, ayın veya önemli doğa olaylarının durumuna göre ya da ciddi hastalıklar gibi zorluklar halinde ayinler düzenliyor. Bu ayinlerde ruhlarla temasa geçerek zorluklardan kurtulmak için kötü ruhları kendi yöntemleriyle kovduklarına inanıyorlar. Taygadaki Duha topluluğunun içinde iki şaman bulunuyor. Biri topluluğun önde gelenlerinden Gambat Sandık. Gambat, sağlık sorunu ve kişisel sıkıntıları olan kişilerin kendisine çözüm bulmak için geldiğini anlatıyor. Bu sıkıntıları ortadan kaldırmak için ayinler yaptığını aktaran Gambat, kötü ruhları kovduktan sonra kişilerin sıkıntılarından kurtulduğunu savunuyor. Duhaların hazırladığı geleneksel yemeklerde kullanılan Ren geyiği sütü oldukça yağlıdır ve öncellikli olarak sütten say, tuzlu, sütlü çay hazırlamada ve iki tür peynir yapımında kullanılır, pi'stak ve huret, taze sütün bir kaç dakika kaynatılması ile birlikte Duhaların hööretken süt, yükselmiş süt dedikleri kalın bir kaymak elde edilir. Kışın ise Ren geyiklerinin verimsiz olduğu dönemde donmuş ajey süt, sütlü çay yapmak için kullanılır ve külde pişirilen halka biçimindeki höngen adlı geleneksel ekmek ile demir kapta yapılan hileep yemeği yapılır. Dünyanın her yerine hızla yayılan teknoloji Duha Türklerinin yaşadığı ıssız taygalara da ulaşmış. Yakın zamana kadar teknolojiden uzak, dış dünyaya nispeten kapalı hayat süren Duhaların artık elektrik üretmek için güneş panelleri, uydu antenleri ve televizyonları, telefonları, bazı ailelerin arazi araçları vardır. Duhaların çocukları da yakındaki ilçede bulunan yatılı ilkokul ve ortaokulda eğitim alıyor. Lise için ise daha büyük şehirlere gitmek zorundalar ancak derslerin Moğolca olması kendi dillerini öğrenememelerine ya da unutmalarına neden oluyor. Hem dış kültürlere açık olmaları hem de çocukların okumak için taygalardan ayrılmaları, Duha kültürünün ve geleneksel yaşam tarzlarının özellikle genç nesillerde değişmesi veya yok olmaya başlamasını beraberinde getiriyor. Duha toplumundaki yaşlılar Moğolcanın yanında kendi dillerini konuşabilirken gençlerin bir kısmı Duha dilini bilmiyor. Duha Türklerinin konuştuğu Türkçe ise Türkiye'de veya Orta Asya coğrafyasında konuşulan Türkçe ile benzerlikler gösteriyor. Duhalar Türkiye'den giden biri ile anlaşmakta zorluk çekse bile birçok ortak kelime sayesinde bir iletişim yolu bulunabilir.

Issızlığın ortasındaki on bin yıllık Türk kabilesi: Duhalar

DUHALAR KİMDİR?