Eskiden bağ ve bahçeleriyle anılan tarihi semtler

Farklı zamanlarda, çeşitli görevlerle veya seyahat amaçlı olarak İstanbul'u ve Galata'yı ziyaret eden seyyahlar, gözlemlerinde Galata'nın mesirelerinden bahseder. Hatıralarında Galata'yı anlatan kimi yazarların yazdıkları, semtin bu yönünü işaret etmektedir. Özellikle şuara tezkiresi yazan eski yazarların Galata bahsinde değindikleri hususlardan biri de mesireleridir. Öte yandan Divan şairlerimizin uğrak yerlerinden olan semt, onların kaleminde de geniş yer bulur. Bütün bunlar birlikte okunduğunda Galata'nın, bir semt olmanın ötesinde, günümüzde olduğu gibi, tarihsel ve kültürel hayatımızda önemli ve çok yönlü bir yer tuttuğu görülecektir. Sur içi ile şehrin Galata, Eyüp, Üsküdar gibi semtleri kültürel dokusu zengin yerleridir. Burada bir zamanlar kar kuyuları ve balıkların yüzdüğü bir çeşme bulunurdu. Öte yandan Galata'nın kılıçhaneleri de meşhurdu. Eskiden İstanbul'da üç önemli kılıç atölyesi bulunurdu. Bunlardan bir tanesi Sultanahmet'te, ikisi ise Galata'da idi. Başta İstanbul olmak üzere Antakya, Belgrat, Bursa, Edirne, Gelibolu, Keşan, Manisa, Mostar, Rize, Sinop, Siroz, Vize, Yenice Vardar, Yenişehir gibi şehirler hakkında şehrengizler yazıldığı bilinir. Galata ile ilgili bilgilere İstanbul şehrengizlerinden bazılarında rastlanır. Galata hakkında yazan seyyahlar Evliya Çelebi, İbn Battuta ve Heberer'den ibaret değildir. 19. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış ve bu yıllarda İstanbul'u ziyaret etmiş olan İtalyan seyyah Edmondo de Amicis, Galata'yı İstanbul'un merkezi olarak öne çıkarır. Tarih boyunca Galata, bağ ve bahçelerinin güzelliği ile anıldı. Tepelikleri çok olan bu bölgede var olan küçük vadiler, kırlar, bayırlar bahar ve yaz aylarında yeşile bürünür, çeşit çeşit ağaç ve çiçeklerle bezenirdi. Mesire yerleri geniş ve çok olduğundan her kesimden insanlar buraya akın ederdi. Pera denilen bölge uzun zaman yalnızca bağlardan ve meyve bahçelerinden ibaretdi. Bu sebeple tarihî metinlerde ve seyahatnamelerde 'Pera Bağları' diye bir adlandırma ile karşılaşılır. Fakat Mantran'ın ifadesine göre zaman içinde bu bağlar, zamanla ev ve bahçelerle dolduruldu. 16. yüzyılda İstanbul'a başta Avrupa olmak üzere dünyanın çeşitli bölgelerinden tüccarlar geliyordu. Bunlar için Galata'da yeni yeni mahalleler kuruldu. O devirde, Beyoğlu'nda birkaç mezarlık ile bağlar ve tarlalar vardı. Beyoğlu'ndaki 'Tarlabaşı' isminden de anlaşılacağı üzere oralar on altıncı asra kadar tarlaydı. Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, eski İstanbul'u anlatırken bir zamanlar gerek İstanbul sur içinde ve dışında gerekse Üsküdar, Eyüp, Kasımpaşa ve Boğaziçi civarında ve mahalle aralarında bile bostanların bulunduğunu haber verir. Yazarın, Kâğıthane, Hasköy, Aynalıkavak gibi yerlerin doğal güzelliklerini anlatımı, Galata ve havalisinin bağ ve bahçeleri hakkında geniş bilgi sunar. Galata'ya ayırdığı sayfalarda Metin And, Galata sınırları içinde bulunan Fındıklı'daki 'Karabali' bahçesinden söz eder. Bahçıvanları devşirme olan bu bahçeye Sultan 2. Selim, yakın misafirleriyle yemek içmek istediğinde gelirdi. Bu bahçe 'çehar-bağ' denilen ve birbirini kesen iki eksenle bahçe alanının dört bölüme ayrıldığı İran bahçeleri etkisinde olan tek Osmanlı bahçesi olarak bilinmektedir. Tıpkı bu bahçe gibi Dolmabahçe de eskiden servili bir bahçeydi. Sultan 2. Osman'ın emriyle deniz, liman gibi bir boğazken doldurulmuş ve bu bahçe meydana gelmiş. İhtifalci Mehmet Ziya Bey, Dolmabahçe'yi anlatırken Sultan Osman'ın burada cirit oynadığını da ekler. 17. yüzyılın ikinci yarısında Galata'yı gezen Mantran, Galata Sarayı'ndan sonra kırların başladığını ve tepelere doğru meyve bahçelerinin bulunduğunu yazar. Hatta bu bahçelerin Beşiktaş'takilerle birleşerek Boğaz'a egemen olan yükseltileri bir taç gibi çevrelediğini söyler. 19. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul'u ve Galata'yı ziyaretini kaleme alan Amicis, bir gün Galata ve havalisinde arkadaşıyla yaptığı yürüyüşü anlatır. Galata'yı gezerken kısa bir yolun sonunda kendilerini birden camii ve tekkesi bol, bağlık bahçelik büyük bir Müslüman mahallesi olan Kasımpaşa'da bulduklarını söyler. Âşık Çelebi, tezkiresinin 'Hatemî' maddesinde Müeyyedzade Abdurrahman Çelebi'den bahsedip onun inşadaki ustalığını anlatırken Galata'daki bahçesinden söz eder. Bu bahçede dostlarıyla otururken bir mektup yazmak gerekmiş, o da hemen oracıkta yazıvermiş. Bakmışlar ki mektup on altı satır ve her satırı 'sin' ile başlayıp 'nûn' ile bitiyor. Aynı eserin 'Celâlî' maddesinde yazar, Celâlî ile olan arkadaşlığını ve geçirdiği vakitleri anlatırken 'Seyr-i gülistânda ve deyr-i mugânda Eyyûb ve Kâgıd-hâne çemenlerinde Galata ve Hasköy encümenlerinde, Zâtî dükkânında ve Atmeydânı'nda bahâr sohbetlerinde ve hazân cem'iyyetlerinde gâh mahbûblar mecmaı olan hammâmlar seyrinde ve gâh Dâvûd Paşa iskelesinde suya oynayan sîm-endâmlar seyrinde gâh hânkâhlarda vefâ semâında ve gâh harâbâtlarda deblek semâında hem-dem idük' ifadelerine yer verir. Böylece Galata ve civarının bahçe ve mesirelerini anar. Tabiat ve mekân tasvirlerinin bolca yer aldığı Meşâirü'ş-şuara 'nın 'Yetîm' maddesinde Sütlüce'de bulunan Caferâbâd adlı bir mesireden bahsedilir. Yûsuf-ı Sîneçâk'in mezarı da oradaymış. Ünlü gazel şairi Hayali Beğ'in de Sütlüce'de bir bahçesi varmış. Şairlerin bahçeleri denilince Gazali'nin Beşiktaş'taki bahçesini anmak gerekir. Bilindiği gibi 16. yüzyılın ilk yarısında Gazali, Veziriazam İbrahim Paşa'nın izin ve yardımlarıyla Beşiktaş'ta bir hamam ve bahçe yaptırmıştı. Âşık Çelebi'nin de söz konusu ettiği Gazali'nin bahçesi, Galata havalisinin bahçeleri arasında hatırlanacak bir yerdir. 18. yüzyıl tezkirecilerinden Ramiz'in Âdâb-ı Zurafâ 'sında 'Sacidî'den bahsedilirken Yeniköylü olduğu söylenir. Galata'ya bağlı köylerden olan İstinye'nin suları, bahçeleri, bülbülleri övgüyle dile getirildikten sonra Yeniköy'ün, gönül açıcı bir yer olduğu belirtilir: 'Pîş-gâh-ı İslâmbol cevânibi makbûlde vâki' mahrûse-i Galataya muzâfe ve lûle-i iştihârı âlem-gîr ve sîr-âhengi andelibân-ı safâ-karîr olan İstinyeye tâbi' Yeniköy nâm mahall-i dil-güşâda…' Tıpkı Ramiz gibi Salim de 'Sacidî' maddesinde Yeniköy'den ve İstinye'den övgüyle söz eder ve buralarını, Galata'ya bağlı yerler olarak belirtir: 'Galata kazâsı muzâfâtından makarr-ı belâbil olan İstinye kurbünde Yeniköy nâm karyeden…' Galata çevresinin ve tepelerinin geniş kırlarına, bağlarına ve yemyeşil mesire alanlarına karşılık asıl yerleşim yeri konumundaki sur içi Galata'sında yer yer bahçeler olsa da bağlardan ve geniş bahçe alanlarından söz edilemeyeceğini bazı kaynaklardan öğreniyoruz. Mesela Kanuni Sultan Süleyman'ın Irakeyn Seferi'ni tüm menzilleri ile yazıp çizen Matrakçı Nasuh, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn isimli eserinde Galata'yı da resmetmiştir. Bu çizim üzerine değerlendirmelerde bulunan Nurhan Atasoy, Galata'nın sur içine hiçbir ağaç ya da çiçek tasviri çizilmediğini, buna karşılık sur dışının bu açıdan çok zengin olduğunu yazmaktadır. Tasvirde 'servilerin ve aralarında fıstık çamları da bulunan çeşitli çam ağaçlarının yanı sıra meyve ağaçları da vardır; bunların bir kısmı çiçekleriyle, bir kısmı ise üzerindeki meyveleriyle tasvir edilmiştir. Bu alandaki bitki örtüsünün zenginliği çok çeşitli çiçeklerle de belirtilmiştir.' Galata'yı anlatan müstakil bir gazeli bulunan Benli Hasan lakaplı Âhî'nin söz konusu şiirinde Galata, bağ ve bahçeleri, Haliç ve İstanbul Boğazı'na kıyısının bulunması, tüm güzellikleriyle cennet bahçesine benzemesi gibi özellikleriyle anlatılır. Sadece Galata vasfında söylenmiş bu gazel, verdiğimiz bilgileri kısmen de olsa özetler niteliktedir: Hâ çeker yaşum beni durmaz bu deryâdan yana