Eski İstanbul'un yaz aylarındaki sayfiye mekânları nerelerdi?

Yaz aylarında şikâyet etiğimiz sıcak ve rutubet elbette ki eski İstanbul halkının da ortak dertleri arasındaydı. Eski İstanbul'da kısa mesafeli bir mekân değişikliğiyle yani sayfiyeye gitmekle bu mesele hallolurdu. Başta padişah olmak üzere üst düzey devlet görevlileri, hali vakti yerinde olanlar sefer olmadığı dönemlerde yaz gelince Suriçi dediğimiz İstanbul'dan ayrılarak sayfiyeye giderler, mümkün olduğunca sıcak ve rutubetten uzak durmayı tercih ederlerdi. Bir yılı altı ay yaz, altı ay kış olarak düşünen İstanbul için sayfiye mevsimi havanın durumuna göre Nisan veya Mayıs aylarında başlar Ekim ayına kadar sürerdi. Eski İstanbul hayatında her alanda olduğu gibi sayfiye geleneğinde de örnek alınan kişi dönemin padişahıdır. onun zevkleri, eğlence anlayışı, yaşam tarzı halk için belirleyici unsurdur. Ancak bu durum sadece terbiye ve rehberlik seviyesinde kalır; her şeyin bir düzen dâhilinde yaşandığı bir dönemde kimsenin padişahı taklit etmesi, onunla yarışa girmesi söz konusu olmazdı. İstanbul halkının rağbet ettiği en önemli sayfiye mekânı ise tahmin edileceği üzere Boğaziçi'dir. İstanbul'un fethinden sonra hızlı bir imar faaliyetine sahne olan Boğaziçi özellikle Lale Devri'nden itibaren devlet adamlarının gözde sayfiye mekânı durumuna gelmiştir. Bilindiği üzere Lale devri, Fransız Saray yaşantısının tesiriyle Osmanlı sarayının dışa açılmaya başladığı önemli bir devirdir. Bu dönemle beraber saray ve ileri gelen devlet adamları Boğaziçi'ne daha fazla önem vermeye başlamışlardır. Batılılaşmayla birlikte Boğaziçi'ne ilginin artmasında İstanbul'da bulunan yabancı elçiliklerin yazlık saraylarının Tarabya ve Büyükdere'de olmasının da rolü vardır. Bu ilginin somut bir sonucu olarak hanedan üyeleri için Tophane ile Ortaköy arasında yazlık saraylar inşa edilmiştir Devlet adamları ise mevkilerine göre Rumeli ve Anadolu yakasındaki yalılar ve bahçe içinde köşkler yaptırmışlardır. Yalnız bu dönemde devlet adamlarından sayfiyeye gidecek olanlar padişahın onayını almak zorundaydı. Padişahın izni olmadan şehir içinde de olsa üst düzey bir devlet adamının evini değiştirmesi mümkün değildi. Sayfiyeye gitmesine izin verilenlerin adlarını ve ikamet edecekleri yerleri bostancıbaşı siciline kaydettirme mecburiyeti vardı. Böylelikle kimin nerede ikamet ettiği devlet tarafından bilinirdi. Bu uygulama Tanzimat sonrasında yürürlükten kaldırılmıştır. Eski İstanbul'da sayfiyeye gitmenin de kendisine has bir teşrifatı vardır. Özellikle padişah ve hanedan saraylarında geniş çaplı temizlik yapılır, eksiklikler giderilir ve eşyalar düzenlenirdi. Nakil günü yaklaştıkça pek çok önemli işte olduğu gibi müneccimbaşı tarafından bir eşref saat yani uğurlu bir zaman tayin edilir; padişah kalabalık maiyeti ile birlikte bu uğurlu zamanda yazlık sarayına naklederdi. Önemli işlerde uğurlu zaman tayini meselesi üst düzey devlet görevlileri için de geçerlidir. Topkapı Sarayı'ndaki idari teşkilatı sayfiyeye taşıyan padişahlar Boğaziçi'nin muhtelif yerlerine yaptırdıkları kasır ve köşklere, kendilerine ait bahçelere ve mesirelere günübirlik ziyaret gerçekleştirirlerdi. Kâğıthane, Üsküdar, Çamlıca, Bulgurlu, Çengelköy, Göksu, Paşabahçe, Büyükdere, Sarıyer, Bentler, padişahların günübirlik ziyaret ettiği sayfiye mekânlarıdır. Böyle günübirlik geziler sadece havanın letafetinden ve tabiatın güzelliklerinden istifade edilmez, aynı zamanda padişahın huzurunda çeşitli eğlenceler düzenlenir, spor karşılaşmaları gerçekleştirilirdi. Cirit ve tomak oyunları, pehlivan güreşleri, hüner gösterileri, okla ve tüfekle yapılan atışlar bu gösterilerden bazılarıdır. Ok ve tüfek atma örneğinde olduğu gibi bazen devrin padişahı da silah kullanmada ve nişancılıkta hünerini göstererek halkın kendisine olan güvenini tazelerdi. Devlet erkânını yaz aylarında gerçekleştirdiği bu mekân değişikliği tatil anlamına gelmez, devlet işleri aynı ağırlıkla görülmeye devam ederdi. Bu dönemde bazı özel durumlarda padişahın Topkapı Sarayı'na dönmesi söz konusudur. Savaş, ayaklanma, isyan gibi olağanüstü hallerde ve yaz aylarına tesadüf eden dini günlerde padişah Topkapı Sarayı'ndadır. Yaz mevsimini Boğaziçi'nde geçiren üst düzey ailelerin en önemli eğlencesi ise mehtap âlemleridir. Havanın müsait olduğu yaz akşamlarında sandallara binen eğlence meraklıları, sazlar ve güzel sesli hanendeler eşliğinde sabaha kadar eğlenirler, Boğaziçi'nin tadını çıkarırlardı. Özellikle Tanzimat senelerinde revaçta olan ve moda halini alan bu eğlencelere yalıda oturup da katılmayan yok gibidir. Alaturka musiki sadece mehtap âlemlerinin değil, yalıların ve köşklerin bahçelerinde düzenlenen eğlencelerin de esasını teşkil ederdi. Tanzimat sonrasında Şirket-i, Hayriye'nin kurulmasıyla birlikte Boğaz köyleri ile İstanbul arasındaki ulaşımın vapurlarla sağlanmaya başlanması yalıları yaz kış oturulan bir mesken haline getirir. Vapur seferlerinin ulaşımı kolaylaştırıcı etkisi aynı zamanda Boğaziçi'ndeki nüfus yoğunluğunu arttırır. Bu durum eskiye oranla Boğaziçi'nin popülaritesini azaltmakla beraber büsbütün ortadan kaldırmaz. Ancak insanları yeni yazlık mekânlar aramaya itmekten de alıkoymaz. 19'uncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren Adalar, Kadıköy, Moda, Erenköy, Fenerbahçe, Bakırköy ve Yeşilköy zengin kesimlerden başlayarak İstanbul halkının rağbet ettiği yazlık ve kışlık mekânlar haline gelir. Adı geçen yerleşim yerlerinin bir kısmının demiryolu hatlarıyla birbirine bağlanması tıpkı Boğaz vapurlarında olduğu gibi ulaşımda büyük kolaylık sağlar. Bu kolaylık neticesinde Anadolu yakasının sayfiye şeridi Pendik ve Tuzla'ya kadar uzanır. İstanbul'da sayfiye mekânlarının artması önceden sadece üst düzey devlet memurlarına ve tüccarlara mahsus olan bu hayat tarzının daha geniş kesimlere yayılmasına yol açar. Ancak zenginlere göre imkânları kısıtlı olan bu kesim sahilden ziyade iç bölgelerde, mütevazı yazlıklarla yetinmek durumundadır. Osmanlı sayfiye kültüründe yer alan en önemli unsurlardan birisi de deniz hamamlarıydı. 19'uncu yüzyılın ilk çeyreğinden sonra gündelik hayatımıza giren deniz hamamları, Osmanlı insanının deniz kültürü açısından önemli bir aşamadır. İnsanların denize girilebildiği sosyal mahremiyet kavramına da aykırı düşmeyen deniz üzerinde dört tarafı kapalı mekânlara Osmanlılar derya hamamı veya deniz hamamı adını verdiler. Kısaca deniz hamamları, İslami anlayışa uygun yüzme, eğlenme ve güneşten yararlanma yaklaşımının sonucu ortaya çıktı. İslami anlayışa uygun yüzme, eğlenme ve güneşten yararlanma yaklaşımının sonucu olarak ortaya çıkan bu hamamların sayısı İstanbul'da 1826 ve 1850 yılları arasında üç tane iken; 1872 yılında altmışın üzerindeydi. İlk olarak denize girilen yerler ise Galata Köprüsü, Büyükdere, Bakırköy, Yeşilköy, Moda idi… Toplu olarak açıkta yüzmenin hoş karşılanmadığı ve yasak olduğu dönemlerde bu hamamlar uzun süre halkın yüzme ihtiyacına cevap vermiştir. İstanbul'un muhtelif yerlerinde açılan ve tahta perdelerle dört tarafı çevrili olan deniz hamamları yine tahta bir iskeleyle karaya bağlıdır. Denizin bir buçuk metre derinlikte olduğu yerlerde inşa edilen deniz hamamları birbirine bitişik localardan ve ortada bulunan doğal bir havuzdan ibarettir. Tahta perdelerle ve deniz dibinde ızgaralarla çevrili olduğundan dışarıdan birisinin hamama girmesi veya içeriyi görmesi mümkün değildir. Ayrıca kadınların ayrı erkeklerin ayrı deniz hamamı vardır. Bir müteşebbisin işlettiği bu hamamlarda peştemalla denize girilirdi. Mütareke ve ardından Cumhuriyet'le birlikte plajların hayatımıza girmesiyle birlikte deniz hamamları da yavaş yavaş ortadan kalkmıştır. Türk insanının bozkırlara alışık olması denize olan ilginin düşük olmasına neden oluyordu; nitekim Osmanlı çağdaşı denizci toplumlara göre denizlerden askerlik, deniz ticareti, beslenme, spor ve eğlenmek amacıyla daha fazla yararlandı. Osmanlı Donanmasındaki bazı askerlerin yüzme bilmemeleri de denize olan ilginin yeterli olmadığını gösteriyordu. Bu eksikliği hisseden Osmanlı devlet adamları donanmaya levend kaydı yaparken sahil çocuklarını tercih ediyorlardı. Hatta Osmanlı toplumunda boğulmak üzere olan insanları kurtarmak önemli bir meziyet olarak görüldüğünden kurtarıcılar devlet tarafından tahlisiye madalyasıyla ödüllendirilirdi. Osmanlı'da iyi yüzme bilmek, ustalık ve yetenek işi olarak kabul edilirdi. OSMANLI'DA HAYAT KURTARMANIN MÜKÂFATI İnsanların denize girilebildiği sosyal mahremiyet kavramına da aykırı düşmeyen deniz üzerinde dört tarafı kapalı mekânlara Osmanlılar derya hamamı veya deniz hamamı adını verdiler. Kısaca deniz hamamları, İslami anlayışa uygun yüzme, eğlenme ve güneşten yararlanma yaklaşımının sonucu ortaya çıktı. Evliya Çelebi, İstanbul hamamlarını sayarken kaptanlara mahsus deniz hamamının varlığından, şehirdeki temâşâgâh ve meydanları sayarken Langa Kapusu Meydanı ve Langa deniz hamamından söz eder. Evliya Çelebi bununla da kalmayarak Eyüp'teki deniz hamamı mesiresini şöyle anlatır: 'Yine kayıklar ile cümle ehibbâ her cum'a günleri bu Eyüb şehri önündeki cezireler mabeynindeki haliçlere girüp cümle 'aşıkân-ı ma'şukân-ı müştâkân bilâ vasıta birbirlerine der-agûş edüp felekten kâm alup deniz mâlikleri gibi adem melekleri nilgûn futa ile şinâverlik iderler ve her cezirelerin çemenzârlarında ayş u nûş idüp gam-ı dünyayı ferâmûş edüp sohbet-i hasıl-hâs iderler. Bu cây-ı müferrih dahi bir diyâra mahsûs değildir, illâ şehr-i Eyyub'a mahsûsdur.' Hamamların iç kısmında küçük soyunma kabinleri, dar gezinti alanları, bir kahvehane ile suları denize karışmayan bir helası bulunurdu. Kadın ve erkekler için yan yana inşa edilen hamamlar arasındaki mesafe, kadınlar hamamındaki seslerin erkekler hamamından işitilmeyecek kadar uzaklıkta olurdu. Her hamamda bir yüzme hocası (cankurtaran) ile bir belediye çavuşu, çifte hamamların arasında da kayıkla dolaşan zaptiyeler görev yapıyordu. Bu zabıtalar, iki hamam arasında sandalla dolaşarak, erkekler hamamının sınırını aşıp kadınlar hamamının bölgesine geçmek isteyenlere engel olurdu. Hanımlar ne kadar iyi yüzme bilirlerse bilsinler tahta perdelerin dışına çıkamazlardı. Mesela, Meclis-i Ahkâmı Adliye yayınladığı bir talimatnamede (9 Mayıs 1850) Fenerbahçe Mesiresi kenarından denize giren kadınları kayıkla deniz tarafından gelerek seyretmeye teşebbüs eden erkeklerin zabıtaca engellenmesi gerektiğini belirtmişti. Deniz hamamlarında içki içmek ve satmak kesinlikle yasak olduğu gibi, hamama sarhoş olarak gelenlerde kabul edilmezlerdi. Buralarda sadece limonata ve yiyecek gibi şeyler satılabilirdi. Yüzme bilmeyenler için havuzun kenarlarına halatlar gerilir ve bu halatlara tutunarak yüzülürdü. Deniz hamamı işletmecisi müşterilerin kullanımı için yeteri kadarı uzun don, havlu, çıkma ve peştamallar bulundururdu ve isteyenler kurallara uygun olmak şartıyla kendi takımlarını da yanlarında getirebiliyorlardı. Erkekler göbekle dizler arasını örten şortlarla, çıkmalık peştamal ve havlular kullanılıyordu. Kadın kıyafetleri ise boğazdan ayak bileklerine kadar inen gecelik benzeri uzun bir gömlek veya bluzla, en kısası diz kapağının altına kadar çıkabilen uzun dondan ibaretti. Şehrin en meşhur deniz hamamlarından biri Salıpazarı'nda bulunurdu. Bu semt Cihangir, Fındıklı, Tophane, Karaköy, Eminönü, Perşembe pazarı gibi hem iş yerlerinin hem de azınlıkların nispeten daha çok bulunduğu mevkilere yakındı. Hamamın girişinde kıymetli eşyanın makbuz mukabilinde görevliye teslimi istenir, aksi hâlde olacaklardan müessesenin sorumlu olmadığı açık şekilde bildirilirdi. Bundan da anlaşılacağı üzere deniz hamamlarında hırsızlık vakası eksik olmazdı. Bakırköy açıkları da deniz hamamları açısından son derece tercih edilen yerlerdendi. 1884 yılına gelindiğinde Bakırköy açıklarında ondan fazla deniz hamamı bulunuyordu. Ancak bunlardan bir tanesi Yenikapı Liman Müdürlüğü tarafından nizamnâmeye uymadığı gerekçesi ile yıktırılmıştır. Anadolu yakasının en meşhur iki hamamı ise Moda ve Fenerbahçe'de idi. Bunlardan Fenerbahçe Deniz Hamamı'nın kadınlar kısmı anlaşıldığı kadarıyla ilk zamanlar dışarıdan görünür bir hâldeydi. Gerek Fenerbahçe gerekse Moda Deniz Hamamı, önemli oranda levanten ve Batılıyı ağırlayan semtlere olan yakınlıklarından dolayı çokça rağbet görürdü. Moda'daki deniz hamamı sonradan plaja dönüşmüş olsa da halk arasında Moda Deniz Hamamı adı uzunca bir süre daha kullanılmıştır. İstanbul'da deniz hamamına sâhip semtlerden birisi de Çengelköy'dü. I. Dünya Savaşı'na kadar Çengelköy koyunda biri kadınlara diğeri erkeklere mahsus olan iki deniz hamamı bulunuyordu. Bu hamamların arası hayli açıktı ve hamama giden sokak aralıkları da birbirine mesafeliydi. Hamam, bir Rum tarafından işletiliyordu. Hamamdan en çok istifade edenler arasında Kuleli Askerî Lisesi talebeleri de bulunuyordu. Avrupa'da deniz hamamları Osmanlı deniz hamamlarından biraz farklıydı. Avrupalılar üstü kapalı ve korunaklı yerler yerine açıkta yıkanırlar, kum üstünde güneşlenirlerdi. Elbiseleri koymak ve giyinip soyunmak için tekerlekli, iptidai bir karavana benzer kulübeler kiralarlardı. Önce idare gişesinden bilet ve havlularını alarak, kulübelerden birine girerler, sonra tekerlekli kulübeye bağlanan atla deniz kenarına gidilirdi. Kulübede soyunurlar, kadın ve erkekler omuzlarından itibaren diz kapaklarına kadar örten bir fanila giyerek, birlikte denize girerlerdi. Onlar denize yalnızca tedavi amacıyla güneş, kum ve sudan faydalanmak için değil, aynı zamanda zevk, eğlence ve spor için girerlerdi. Osmanlı Devlet adamlarının da zaman zaman hastalıklarına şifa bulmak için Avrupa'daki deniz hamamlarına gittikleri tespit edilir. (Ali Şükrü Çoruk, İstanbul Yazıları s.100-103)