Atik Valide Sultan çeşmelerinin akıbeti

Atik Vâlide Sultan Camii – Üsküdar / İstanbul Atik Valide Sultan Külliyesi; İstanbul Boğazı'nın Anadolu yakasında Üsküdar Toptaşı mahallesinde 1570 tarihinde Sultan II. Selim'in karısı Nurbanu Valide Sultan tarafından Mimar Sinan'a inşa ettirilmiştir. Külliye, camii, medrese, sıbyan mektebi, darülşifa, tabhane, imaret, tekke, darülhadis, darülkurra ve hamamdan oluşur. Caminin kuzeyinde medrese, doğusunda sıbyan mektebi ve güneyinde diğer bölümlerden oluşur. 1570'li yıllarda Nurbanu Valide Sultan tarafından Mimar Sinan'a yaptırılan Valide-i Atik Külliyesi'nin en önemli kısmı kervansaraydır. Atik Vâlide Sultan Camii'nin dış görünüşü Külliye önceleri Valide Sultan adı ile tanınmış, III. Ahmed'in annesi Gülnûş Vâlide Sultan'ın Üsküdar İskele Meydanı'nda yeni bir külliye inşa ettirmesi üzerine Eski Vâlide, Atik Vâlide veya Vâlide-i Atik adlarıyla anılmaya başlamıştır. Mimar Sinan'ın tasarlamış olduğu cami, medrese, tekke, sıbyan mektebi, dârülhadis, dârülkurrâ, imaret (aşhane, tabhâne, kervansaray), dârüşşifa ve hamamdan oluşan yapılar topluluğu Toptaşı semtinde ve bugün kendi adını taşıyan mahallede, kuzeyi Çavuşderesi vadisine doğru alçalan çevreye hâkim bir yamaç üzerine kademeli olarak yerleştirilmiştir. Atik Vâlide Sultan Camii'nin içinden bir görünüş Külliyenin merkezini oluşturan cami-medrese grubu ortada yer almakta, caminin kuzeyinde şadırvan avlusu, avlunun bitişiğinde de daha alçakta kalan medrese bulunmaktadır. Caminin güney yönünde zamanla bir hazîre teşekkül etmiştir. Batı yönünde ve Kartal Baba caddesinin öbür yakasında, birbirlerine bitişik olan fakat kendi içlerinde bağımsız birimler oluşturan dârülkurrâ, dârülhadis, dârüşşifa ile aşhane, tabhâne ve kervansarayı içine alan imaret bulunmaktadır. Atik Vâlide Sultan Camii'nde vazo, iki şemse, girift çiçek ve yaprak desenli bir çini levha Sinan'ın hemen bütün eserlerinde olduğu gibi Atik Vâlide Camii'nde de nisbetlerin âhengi ile anlam kazanan cephelerde süsleme yok denecek kadar azdır. Buna karşılık iç mekânda oldukça zengin bir süsleme programının uygulanmış olduğu görülmektedir. Tezyinat unsurları içinde öncelikle, caminin inşa edildiği dönemde en parlak çağını yaşayan İznik çiniciliğinin gerek kalite ve teknik, gerekse renk ve kompozisyon açısından çok başarılı örnekleri olan panoları zikretmek gerekir. Hepsi sır altı tekniğinde imal edilmiş olan ve renkli kompozisyonlarında natüralist çiçek motifleri ağır basan bu çiniler mihrap çıkıntısında yoğunlaşmaktadır. Bu bölümdeki pencerelerin üst hizasında yer alan ve mihrap tarafından iki eşit parçaya bölünen yazı kuşağında, lâcivert zemin üzerine beyazla ve celî-sülüsle kaleme alınmış Âyetü'l-kürsî bulunmaktadır. Zemininde yer yer rozetlerin, küçük çiçeklerin, yaprakların ve geometrik geçmelerin serpiştirilmiş olduğu yazı kuşağında bazı harflerin karınları fîrûze ve meşhur mercan kırmızısı ile renklendirilmiştir. Güney duvarındaki pencerelerin iç, kuzey duvarındakilerin ise dış yüzlerinde aynı özellikleri paylaşan yazı panoları mevcuttur. Camideki çini süsleme unsurları içinde en önemlileri, mihrap çıkıntısının yan duvarlarında yer alan birbirinin aynı iki büyük panodur. Bunlarda, mercan kırmızısı zemin üzerine beyaz rûmîlerle süslü bir vazodan birbirlerine bağlı iki şemse çıkmaktadır. Şemselerin içine oldukça girift bir düzende, lâcivert zemin üzerine beyaz, mercan kırmızısı ve koyu yeşille renklendirilmiş lâleler, karanfiller, birtakım ufak çiçekler ve yapraklar yerleştirilmiştir. Geriye kalan sağ ve sol kesimlerde zarif kıvrımlarla yükselen kahverengi dallar üzerinde, ortaları mercan kırmızısı, yaprakları mavi bahar çiçekleri ile küçük yeşil yapraklar görülmektedir. Camideki süslemeli kısımlar arasında, sedef ve fildişi kakmalarla zenginleştirilmiş geometrik kompozisyonları ile kapı ve pencere kanatları bütünüyle beyaz mermerden yapılmış klasik üslûba uygun nisbet ve detayları ile dikkati çeken mihrap ve özellikle, şebekeli bölümleri yarı şeffaf satıhlar oluşturacak kadar ince bir işçilik gösteren minber önem taşımaktadır. Kubbede, kemerlerin iç satıhlarında ve pandantiflerde yer alan ve rûmî, palmet, şakayık gibi klasik süsleme unsurlarını ihtiva eden kalem işleri ile koyu kırmızı zemin üzerine açık kırmızı boya ve yaldızla yapılmış, tezhip denilebilecek incelikte bir işçiliğe sahip olan mahfil tavanlarındaki tezyinat ve ayrıca renkli camlarla işlenmiş alçı revzenler de zikredilmeye değer sanat çalışmalarıdır. Üsküdar'da Toptaşı cezaevinin kapısı bitişiğindeki bu çeşme çok haraptır. Girintili çıkıntılı bir kemeri, ufak bir ayna taşı vardır. Teknesi çok bozulmuştur. Oymalı bir bordür üst kenarını süslemektedir. Kemerinin altında ve ayna taşının üstünde bulunan kitabe okunamayacak kadar bozulmuştur Üsküdar'da Toptaşı'nda Atik Valide Cami avlusunun Batı tarafında cezaevi karşısında (Çinili Cami Sokak) bulunan bu çeşme duvar içinde yerleştirilmiş üçüz bir yapıdır. Çeşmelerin üçü de kesme taştan klâsik tarzda yapılmış hepsini içine alan oluklu saçtan bir saçak ile korunmuştur. Tekneleri görünmekte ise de ayna taşlarının da sağlam olduğu görülmektedir. Çeşmelerde kitabe yoktur. Nurbanu Sultan Cami'nin batı cephesinde üç adet çeşme yan yana inşa ettirilmiştir. Her üçü de klasik yapıda olan çeşmelerin içleri yazılar ile kirletilerek zarar verilmiştir. Atik Valide Sultan Camii batı tarafında, Çinili Camii sokakta yer alan yapı 1583'te, üç çeşme şeklinde inşa edilmiştir. Her biri sivri kemer ile inşa edilmiş çeşmelerin birbirinden az da olsa farkları bulunmamaktadır. Ortada yer alan çeşmenin sivri kemerinin yüksekliği diğerlerine göre daha fazladır. Her üç çeşmenin de ayna yaşı tahribata uğrasa da günümüze ulaşabilmiştir. Her üç ayna taşının da birbirinden farklı motiflerle inşa edildiği göze çarpmakla birlikte her üç ayna taşının lüleleri üçer adet olacak şekilde inşa edilmiştir. Eski fotoğraflarında üzerinde yer alan saçak muhtemelen daha sonraki devirlerde yapılan tadilat sırasında ortadan kaldırılmıştır. Her üç çeşmenin de önünde yer alan teknesi sonraki devirlerde önüne yapılan mermer ile değişerek günümüze ulaşmıştır. Her üç çeşmenin de sivri kemeri olmasına rağmen solda yer alan çeşmenin kilit taşında bir rozet bölümünün yer aldığı gözlenir. Çeşme Nurbanu Atik Valide Sultan tarafından yine kendi adını taşıyan caminin kuzey cephesinde, 1583'te taş bir köprü – tünelin içerisinde (Valide Kahyası Sokak) inşa ettirilmiştir. Sivri kemerli çeşmenin çevresini saran bir büyük çerçeve bulunmakla birlikte çeşmenin ayna taşı kapatılmış bir durumdadır ve musluğu yerinde değildir. Teknesi – yalağı oldukça bozulmuş olmakla beraber halen ayaktadır. Çeşme ve çevresi oldukça bakımsız haldedir üstü yazılar kazınmak suretiyle zarara uğramıştır. Cami avlu duvarına bitişik olarak kesme taştan, klasik üslupta inşa edilen çeşme, aynı yapı grubunda yer alan diğer çeşmelere göre oldukça iyi durumdadır. Sivri kemerli olarak inşa edilen çeşmenin ayna taşının iki yanında tas boşlukları ve üzerinde işlemeler az da olsa varlığını sürdürmektedir. Lüle kısmı ise koparılmıştır. Ayna taşının üst kısmında rozet bölümü yer alırken bu çeşmede de diğerlerinde olduğu gibi kitabe yer almaz. Teknesi sağlam durumda olup doğu cephesinde yer alan bu çeşme mevcut durumu itibariyle aynı yapı grubundaki diğer çeşmelerden farklıdır. Doğu cephesinde yer alan çeşme diğer çeşmelere göre oldukça sağlam bir görüntü çizmektedir.