Uluğ Bey Rasathanesi hakkında bilinmesi gerekenler

Timur İmparatorluğu'nun 4'üncü sultanı, Emir Timur'un torunu gök bilimci Uluğ Bey tarafından Özbekistan'ın Semerkand kentinde 1428 yılında yaptırılan ve 15'inci asır mimarisinin ender örnekleri arasında gösterilen 'Uluğ Bey Rasathanesi', dünya bilim tarihi mirasının özgün bir parçasıdır. Yıldızların ve ayın hareketlerinin gözlendiği rasathane, sadece doğu astronomisinin önemli merkezi olmakla kalmadı, dünya astronomisinin de eşsiz öncüsü olan eserler burada kaleme alındı. Uluğ Bey eserleri ve hayatı hakkında tarihi bilgiler Timur'un torunu, alim ve devlet adamı Uluğ Bey, bugün Türk-İslam dünyasının en ünlü astronomu olarak anılır. Hükümdarlığı sırasında kurduğu Semerkant Medresesi ve Semerkant Rasathanesi, bilim tarihi açısından oldukça büyük önem taşır. Öyle ki Semerkant Rasathanesi o zamana kadar görülmemiş bir ilim kurumu hüviyetine sahipti. Bazı kaynaklarda yer verilen bilgilere göre, Ortaçağın büyük gök bilimcisi Uluğ Bey, devrinin öğretim geleneklerine uyarak önce din bilgilerini daha sonra mantık ve astronomi konularını öğrendi. Babasının yardımıyla ülke yönetiminde söz sahibi olan Uluğ Bey, çağının ünlü bilginlerini saraya topladı. Astronomi ve matematik alanlarındaki çalışmalarıyla ün kazandı. Üstün bir zekâya sahip olan Uluğ Bey başarılı bir matematikçi ve astronomdu. Henüz küçük denecek yaşta Meraga Rasathânesi'ni görmüş ve zihninde ona bir yer ayırmıştı. Bu sebeple Meraga'dan sonra en büyük rasathaneyi Semerkant'ta kurdu. Bu yapı, Kadızâde-i Rûmî ile Cemşîd el-Kâşî'nin gözetiminde inşa edildi. Ancak bu iki âlimin rasathâne tamamlanmadan vefat etmesinden ötürü, onların yerine Ali Kuşçu inşa sürecine dahil oldu. İstanbul Rasathanesi'nde kullanılan en ilginç aletler Uluğ Bey Rasathanesi, 1421 yılında Timur İmparatorluğu'nun 4. sultanı Uluğ Bey tarafından yaptırılan 3 katlı bir gözlemevidir. Rasathanede devrin ünlü astronomları Ali Kuşçu, Bursalı Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid çağdaşları ile birlikte çalıştılar. Son kısımları 1449 yılında Uluğ Bey tarafından tamamlanan ve tarihe Ziyci Sultanı veya Zeyci Kürkanı olarak geçecek eseri bu rasathanede hazırladılar. Bu eser kullandığı Zîc-i İlhânî'de gördüğü bazı ölçüm hatalarını ve eksiklikleri gidermiş hem İslâm dünyasında hem de Avrupa'da kaynak eser olarak kabul edilmiştir. Zic-i Uluğ Bey Batlemyus ve Nasirüddin Tusi'nin hazırladığı ziclerden sonra üçüncü büyük zic* olarak adlandırılmaktadır. *Zic: Astronomi eserlerinde gözlem sonuçlarının bir çizelge biçiminde verildiği kitap. Genç yaşına rağmen yaşadığı dönemde ilmi çalışmalara öncelik veren Uluğ Bey, 1417'de astronomi alanında çalışmaları genişletmek için Registan Meydanı'na, iki yanında iki minaresiyle dikdörtgen şeklinde medrese yaptırdı. Eğitim odaları ve öğrencilerin yatak odaları da bulunan ve Uluğ Bey'in, ölümüne kadar matematik ve astronomi derslerini verdiği bu medrese, 15'inci yüzyılda Asya kıtasının en iyi ve önemli üniversitelerinden biri olarak gösterildi. Medresenin eğitim ağırlığı, matematik ve gök bilim dalı idi. Bugün Uluğ Bey Medresesi'nin bahçesinde, o dönem ders veren Ali Kuşçu, Bursalı Kadızade Rumi, Gıyasettin Cemsid, Muhammed Havafi ve Uluğ Bey'in simalarının yer aldığı heykeller bulunuyor. Medresenin ardından 1428 yılında Semerkand'da bir tepenin üstüne 46 metre çapında, 30 metre yüksekliğinde yaptırılan gözlemevinde, ana salonun kubbesinde ay, güneş, diğer yıldızlar incelendi. Zamanının tek örneği olan Uluğ Bey Rasathanesi, astronomi kataloğunda 'Uluğ Bey'in Yıldız Çizelgesi' olarak bilinen ve kapsamlı yıldız cetveli olan 'Uluğ Bey'in Yıldızlar Cetveli' önemli sayılıyor. Bu katalog, 17'nci yüzyıla kadar astronomi çalışmalarına kaynaklık etti. Osmanlı'dan günümüze rasathane Uluğ Bey'in o günlerde yaptığı doğru hesaplamalar, bugün bile bilim adamlarını şaşırtıyor. Rasathanedeki gözlemlerde elde edilen veriler, Uluğ Bey'in oldukça doğru bir saptamayla bir yılın uzunluğunu 365 gün 5 saat 49 dakika 15 saniye olarak hesaplamasını sağladı. Uluğ Bey, güneş, ay ve gezegenlere ilişkin saptamalarıyla da ilim dünyasına katkıda bulundu. Yıldızların ve ayın hareketlerini gösteren tablolar hazırlayan Uluğ Bey'in yaptığı zayiçe (yıldızların belli bir zamandaki yerlerini, durumlarını gösteren çizelge), kendisinden sonra gelenlerin başvurduğu ana kaynaklardan biri oldu. Zic-i Kuraganiy (Uluğ Bay Zayiçesi) adlı eseri, Batı dillerine çevrildi. Uzun süren gözlem ve çalışma devresi itibariyle İslam aleminin en önemli rasathanesi durumunda olan Semerkant Rasathanesi astronomik gözlemler için inşa edilmiş özel binası, içindeki büyük boyutlu ölçüm araçları ve dikkatli bir şekilde düzenlenmiş ünlü zîciyle dünya astronomi tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Rasathanenin faaliyetleri ve gözlem araçları, başta İstanbul Rasathanesi olmak üzere gerek Doğu'da gerekse Batı'da açılan modern rasathaneleri doğrudan veya dolaylı biçimde etkilemiştir. Burada yürütülen çalışmalar bilim adamları tarafından şaşırtıcı biçimde modern bulunur. Yapılan pek çok ölçümde günümüz ölçülerine çok yakın neticeler alınmıştır; meselâ ekliptiğin eğimi 32 saniye farkla 23º 30' 17'' olarak ölçülmüştür. Uluğ Bey'den sonra bir süre oğlu Abdüllatif tarafından faaliyetleri sürdürülen rasathanenin elli yıl kadar ayakta kaldığı, ancak daha sonra bilinmeyen bir sebepten dolayı tahrip edildiği kazılardan anlaşılır. Uluğ Bey ihtiraslı oğlu Abdüllatif tarafından öldürülmüş, onun ölümünden sonra rasat faaliyetleri durmuş ve rasathane bir zaman sonra tahrip edilerek yıkılmıştır. İslam uygarlığında rasathaneler Uluğ Bey ihtiraslı oğlu Abdüllatif tarafından öldürülmüş, onun ölümünden sonra rasat faaliyetleri durmuş ve rasathane bir zaman sonra tahrip edilerek yıkıldı. Babasının 1446'da ölümü üzerine tahta geçen Uluğ Bey'in, 1449'da vefatından sonra rasathane bir çöküş sürecine girdi ve zemininden itibaren aşağıda kalan kısmı günümüze kadar ulaştı. Restore edilerek açığa çıkarılan kısmında gözlem işlemlerinin sürdürüldüğü, kısmen yer altına giren, hilal şeklindeki gözlem yerinin uzunluğu 11 metreyi bulur. Rasathanenin hemen yanına inşa edilen müzede, gözlemevinin maketiyle Uluğ Bey'in gök cisimlerini incelemek için kullandığı aletlerin birer örneği sergilenir. Kalıntılar arasında harita ve planlar; su saati; üzerinde derece, dakika, saniye ve saliselerle yedi gezegen ve sabit yıldızların belirtildiği on adet gök küresi; kıtaları, dağları, ovaları, çöl ve nehirleri gösteren bir yer küresi ve bir de usturlap bulunur.

Uluğ Bey Rasathanesi hakkında bilinmesi gerekenler

MİMARİNİN ENDER ÖRNEKLERİ ARASINDA