Türkiye’nin ilk uçak fabrikasının öyküsü

Havacılık alanında atağa geçen, kendi milli savaşı uçağını üretmek için uğraşan Türkiye'nin mazisinde acı dolu bir hikaye var… Bu hikayedeki ana kahraman 6 Ekim 1926'da Kayseri'de açılan Türkiye'nin ilk uçak fabrikası TOMTAŞ… ✈Türkiye'de havacılık faaliyetleri ilk olarak Vecihi Hürkuş ile başladı. Cumhuriyetin ilk yıllarında uçak fabrikasının kurulmadan önce, ilk uçak Türk Havacılığının sembol ismi olan Vecihi Hürkuş tarafından üretildi. ✈Vecihi Hürkuş, savaşın olumsuz koşullarına aldırış etmeden, imkansızlar arasında 1924'te Yunanlılardan ganimet olarak ele geçirilen motorlardan yararlanarak 'Vecihi K-VI' adını verdiği ilk Türk uçağını üretti. ✈Vecihi Hürkuş'un ürettiği ilk uçak, havacılık alanındaki faaliyetlerin ülkemizde artmasına sebebiyet verdi. Halihazırda Cumhuriyet'in kurulumundan itibaren hava harp sanayine verilen önemin yanında Vecihi Hürkuş'un ilk uçağı herkese ilham oldu. ✈Ardından havacılık alanındaki faaliyetler de hız kesmeden gelişmeye devam etti. Savunma sanayinin üzerine düşen Türkiye'nin önemle üzerinde durduğu konulardan biri de hava harp sanayisi idi. Mustafa Kemal'in emriyle Cumhuriyet'in ilanından 16 ay sonra 16 Şubat 1925'de 'Türk Tayyare Cemiyeti' adıyla Türk Hava Kurumu kuruldu. Halk, havacılık faaliyetlerini yakından takip ediyordu, cemiyet öyle sevilmişti ki üç ay gibi kısa bir sürede yurt genelinde yüz şubeye ulaştı. ✈Şubelerin yüze ulaşmasında hiç kuşkusuz halkın payı da büyüktü. Nitekim, cemiyet gerçekleştirmek istedikleri planlarını hayata geçirmek için halktan bağış topladı. Teşvik amaçlı farklı bir uygulama da hayata geçirildi. 10 bin lira ve üzeri bağış gönderenleri isimleri uçaklara verilecekti. İlk olarak 10 bin liraya ulaşan Ceyhan ilçesi olduğu için uçağa Ceyhan ismi verildi. Türk Tayyare Cemiyeti'nin kuruluş amacı ✈Cemiyetin özel bir kuruluş amacı vardı: Türkiye'de havacılık sanayisini kurmak havacılığın askeri, ekonomik, sosyal ve siyasal önemini anlatmak; askeri, sivil, sportif ve turistik havacılığın gelişmesini sağlamak; bütün bunlar için gerekli araç ve gereci hazırlamak; personeli yetiştirmek ve uçmayı gençler arasında yaygınlaştırmaktı. Havacılıkta ilklerin adamı: Vecihi Hürkuş ✈Türk Hava Cemiyeti'nin kurulması uçak fabrikasını da gündeme getirmişti. Altı ay sonra Atatürk uçak fabrikası kurulması için talimat verdi. Hemen kollar sıvandı, fabrika konusunda Türkiye, Almanya'nın ünlü uçak üreticisi Junkers'la iletişime geçti. ✈Birinci Dünya Savaşı Almanya ağır bir yenilgiyle savaştan çıktı. Yenilgiler neticesinde bilhassa savunma sanayinde imzaladığı antlaşmalarla ülke içinde geniş kısıtlamalara tabi tutuldu. Birinci Dünya Savaşı'nda yenilen Almanya'nın ülke içinde faaliyet gösteremeyen savunma sanayi firmaları başka ülkelerdeki fabrika açma girişimine girmişti. Junkers bu noktada Türkiye'ye faydası olacak firmalardan biriydi. ✈Türkiye'nin Berlin Büyükelçisi Kemaleddin Sami Bey, ilk çalışmalara başladı. Kemaleddin Sami Bey, Junkers fabrikası hakkında ayrıntılı bilgiler toplayarak üretim kapasitesi ve teknik yeterlilik konularında bir rapor hazırladı. Havacılık tarihimize dair 20 ilginç bilgi ✈ ✈Türkiye ve Junkers arasında 15 Ağustos 1925'te kurulacak fabrikanın sözleşmesi imzalandı. Junkers ve Türk Tayyare Cemiyeti'nin ortak olduğu şirketin adı Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) oldu. Sıra fabrikanın kurulacağı yeri belirlemeye gelmişti. Yer olarak, Anadolu'nun ortalarındaki bir nokta, Kayseri seçildi. Bunun başlıca sebebi, milli mücadeleden alınan derslerdi. Amaç, fabrikanın güvenliğini mümkün olduğunca üst düzeyde tutmaktı. ✈O dönemde fabrikanın yapılacağı bölgede elektrik bulunmuyordu. Demiryolu dahi ancak 1928 yılı Mayıs ayı içerisinde buraya ulaşacaktı. İnşaat iki aşamada tamamlanacaktı. ✈İlk safhada fabrika, 1926 yılı sonbaharında uçak tamiri yapabilir hale gelecekti. İkinci safhada ise, 1927 yılı içerisinde uçak üretimine başlanması planlanıyordu. Hangarlar, su kuyuları, depolar, antrepolar, memur ve işçi lojmanları da proje dahilindeydi. Osmanlı havacılık tarihinin ilk şehitleri Türkiye'nin ilk uçak fabrikası TOMTAŞ, 6 Ekim 1926'da Kayseri'de açıldı. Fabrikada ilk aşamada 50 Türk ve 120 Alman işçi çalışıyordu. Türk personel, fabrika açılmadan önce Almanya'ya giderek gerekli eğitimi almıştı. ✈TOMTAŞ'ta 1926 yılında ilk olarak Junkers A-20'lerin montajı yapıldı. Firma ile olan ortaklık neticesinde 1927 sonuna kadar 30 adet Junkers A-20 3 adet de Junkers F-13'ün üretimi gerçekleştirildi. Fakat ne yazık ki ülkenin gelişimini durdurmak isteyen güçler her zaman olduğu gibi tarihte de mevcuttu. Fransa kendi çıkarları doğrultusunda ortaklıktan çıkması için Alman firmasına baskı yapmaya başladı. Türk Hava Kuvvetlerine uçak satan Fransa'nın bu isteği elbette masum değildi. Almanya çok geçmeden bu isteğe daha fazla karşı çıkamadı. ✈Fransa'nın baskısı sebebiyle Junkers ile ortaklık fazla uzun sürmedi ve Junkers 520.000 lira karşılığında tüm hisselerini Türk Tayyare Cemiyeti'ne devrederek projeden ayrıldı. Alman firmasının ayrılması fabrikayı olumsuz yönde etkiledi. 27 Ekim 1928'de de TOMTAŞ'ın resmen iflası açıklandı. İlk Türk yolcu uçağı ✈Türk Tayyare Cemiyeti ise 1930'da tüm hisselerini Milli Savunma Bakanlığı'na devretti. Devredildikten sonra bir süre bakım onarım faaliyetlerine devam eden fabrika, 1932'de Kayseri Uçak Fabrikası ismini aldı. Fabrikada İkinci Dünya Savaşı'nın sonuna kadar çeşitli tip ve markalarda 200 civarında uçak üretildi. Fabrika yüzlerce Türk gencinin havacılık alanında yetişmesine de ayrıca katkıda bulundu. ✈Uçak üretimi yapan Kayseri Uçak Fabrikası 1940'lı yıllarda Marshall Yardımı'nın da etkisiyle önce üretimi durdurdu. Marshall Planı çerçevesinde Türkiye'ye uçak ve motor da verildi. Bu nedenle fabrikada üretim durdu. Marshall yardımları ve Türkiye'nin NATO üyeliği, Kayseri Uçak Fabrikasının da sonunu getirdi. Müttefiklerine göre artık Türkiye'nin uçak üretmesine gerek yoktu. 1950'de Kayseri Hava İkmal ve Bakım Merkezi haline geldi. ✈Fabrikanın kapatılmasıyla Türkiye'nin uçak üretimine ilişkin tecrübeleri de bir çırpıda heba edildi. Türkiye'nin kalkınmasını engellemek için üretimden uzaklaştırılması, Kayseri uçak fabrikasının yaşatılamaması, Türk havacılık tarihine büyük bir kayıp olarak geçti. ✈Türkiye'de uçak sanayisi 1970'li yıllarla beraber tekrar ivme kazanmaya başladı. Yeniden canlanmanın ilk adımı, 28 Haziran 1973'te Türk Uçak Sanayii Anonim Ortaklığının (TUSAŞ) kurulmasıyla atıldı. O günden bu yana da önemli gelişmeler kaydedildi.

Türkiye’nin ilk uçak fabrikasının öyküsü

TÜRKİYE’DEKİ İLK HAVACILIK FAALİYETLERİ