Tarihe yön veren medeniyet: Endülüs

🔸Araplar tarafından İspanya için kullanılan ve ülkeden tamamen çıkarılmalarından sonra İspanyolca'ya 'Andalucia' şeklinde ve önceleri yalnız 'Müslüman İspanyası' anlamında geçen 'Endülüs (Endelüs)' kelimesinin kökeni kesin biçimde tespit edilebilmiş değildir. 🔹Müslümanlar başlangıçta Endülüs ismini, bir süre ellerinde tuttukları Fransa'nın güneyindeki Septimania bölgesi dâhil İspanya'da yönetimleri altına aldıkları toprakların tamamı için kullandılar. 🔸718'de başlatılan ve yaklaşık 8 asır devam eden Hristiyanların 'reconquista' (Endülüs'ü Müslümanlardan geri alma) hareketinin gelişme seyri ile özellikle 11'inci yüzyıldan itibaren İslam hâkimiyeti alanının gittikçe küçülmesi sonucu sadece küçük Benî Ahmer (Nasrî) Emirliği'nin idaresindeki topraklara münhasır kaldı. 🔹Andalucia ismi, bugün İspanya'da hala kullanılıyor. Almeria (Meriye), Granada (Gırnata), Jaén (Ceyyân), Cordoba (Kurtuba), Sevilla (İşbîliye), Huelva (Velbe), Malaga (Mâleka) ve Cadiz (Kādis) vilâyetlerini içine alan bölgeyi ifade ediyor. Medine'den önce Müslümanların ilk hicreti: Habeşistan 🔸İlk İslam fetihlerinin son halkasını 711-755 yılları arasında Endülüs'ün fethi teşkil eder. İspanya'da ilk fetih hareketinin başlangıç tarihi hakkında farklı iki farklı rivayet vardır. 🔹İlk rivayete göre bu tarih, Hz. Osman'ın emriyle Abdullah bin Nâfi'bin Husayn ve Abdullah bin Nâfi'bin Abdülkays'ın sevk ve idare ettikleri bir donanmayla karaya çıkılan 647 yılıdır. İlim için kilometreleri yaya yürüyen Müslüman âlimler 🔸Bu rivayetin doğru olmaması gerekir, çünkü 647 yılında Müslümanlar henüz bugünkü Tunus'u geçmemişlerdi ve ayrıca o tarihte bu iş için gerekli deniz gücüne de sahip değillerdi. 🔹Öte yandan eğer Endülüs gerçekten o yıl fethedilmiş olsaydı tarihçilerin daha sonra gerçekleştirilen Kıbrıs'ın fethi için Müslümanların ilk deniz ötesi fetih harekâtı dememeleri gerekirdi. İkinci ve daha genel kabule göre ise Endülüs, Târık bin Ziyâd'ın emrindeki kuvvetlerin çıktığı 711 yılında fethedilmişti. Endülüs'ün sürgün Müslümanları: Moriskolar 🔸İlk İslam fetihlerinin seyri dikkate alındığında, 710 yılına kadar birkaç şehir ve kale dışında Kuzey Afrika'nın tamamını ele geçirmiş olan Müslümanların yeni bir hamle daha yapmaları oldukça doğaldı. 🔹Kuzey Afrika Valisi Mûsâ bin Nusayr, Emevî Halifesi Velîd bin Abdülmelik'ten izin alarak Tarîf bin Mâlik kumandasındaki yaklaşık 500 kişilik bir birliği 710 yılının ilkbaharında keşif gayesiyle İspanya'nın güney kıyılarına yolladı. Müslüman bilimini Avrupa'ya aktaran köprü: Endülüs 🔸Mûsâ bin Nusayr, Tarîf bin Mâlik'in bol miktarda ganimetle dönmesinden sonra İspanya'nın fethi için hazırlıklara başladı ve 711 ilkbaharında azatlısı Berberî asıllı Târık bin Ziyâd kumandasında 7 bin kişilik bir orduyu, arkasından da 5 bin kişilik bir takviye birliğini İspanya'ya gönderdi. 🔹Bu sırada İspanya'da hüküm süren Vizigot Krallığı taht kavgaları, toplum içindeki çatışmalar ve Yahudileri zorla Hristiyanlaştırma politikasının sebep olduğu çeşitli problemlerle karşı karşıya idi. Kültür ve medeniyetimize dair 20 ilginç bilgi 🔸İslam ordusunun İspanya'ya geçişinde, Vizigotlarla ilişkileri bozuk olan Ceuta (Sebte) hâkimi Julianos'un da yardımları dokundu. Târık bin Ziyâd, İspanya'nın en güneyindeki Calpe (Cebelitârık, Gibraltar) dağında karargâhını kurduktan sonra yakınındaki Algeciras'ı (Cezîretülhadrâ) kontrol altına aldı. 🔹Çok geçmeden Rio Guadalete (Vâdiilekke) veya Rio Barbate kıyısında karşılaştığı Kral Rodrigo kumandasındaki kalabalık bir Vizigot ordusunu, üç gün veya bir hafta süren zorlu bir savaş sonunda büyük bir kısmını imha etmek suretiyle ağır hezimete uğrattı. Avrupa yoğurt ile nasıl tanıştı? 🔸Böylece İspanya'nın fethi için Müslümanların önünde ciddi bir engel kalmamıştı. Nitekim kısa sürede Malaga, Elvira (İlbîre), Cordoba ve Ecija'yı (İsticce) ele geçirildi ve arkasından Vizigotların başşehri Toledo (Tuleytula) fethedildi. 🔹Bu sıralarda Vizigot idaresinden memnun olmayan bazı şehir ve kale halklarının, özellikle ağır dinî baskılara mâruz kalan Yahudiler kapılarını kendiliklerinden açtılar. 712 yılında, Sevilla, Carmona (Karmûne), Niebla (Leble), Mérida'yı (Mâride) zaptettikten sonra fetih hareketi İspanya'nın kuzeyine doğru iki koldan devam etti. Ertesi yıl içerisinde Leon (Liyûn), Galicia (Cillîkıye) bölgeleri ve Lérida (Lâride), Barcelona (Berşelûne), Zaragoza (Sarakusta) şehirleri hâkimiyet altına alındı. 🔸Endülüs, 711 yılından itibaren Müslümanların ve gayrimüslim tebaanın çeşitli sahalardaki faaliyetleriyle yüksek ve parlak bir medeniyetin doğuşuna beşiklik etti. 🔹Bu dönemde Batı, dine aykırı kabul edildiği için aklî faaliyetlerin yasaklandığı 'karanlık çağ' denilen bir dönemi yaşıyordu ve Müslümanların kaydettikleri gelişmelerin pek farkında değildi. Dünya tarihine yön veren Endülüs âlimlerinin buluşları 🔸11'inci yüzyılda gerek Doğu'ya gerekse Endülüs üzerine tertip edilen Haçlı Seferleri vesilesiyle Hristiyanlar İslam medeniyetini yakından tanıma fırsatı buldular. 🔹Avrupalıların bundan sonra zihnini meşgul eden en önemli konu, Müslümanların böyle yüksek bir medeniyeti nasıl gerçekleştirdikleri meselesi oldu ve bunu anlayabilmek, İslam medeniyetini yakından tanıyabilmek için Arapça eserleri kendi dillerine tercüme etmeye başladılar. 🔸Arapça yazılmış ilmî ve felsefî eserlerin Latinceye tercüme faaliyetinin yoğunlaştığı merkezlerden biri Sicilya, diğeri de İspanya idi. 🔹Özellikle İslam kültürünün gelişmesine önemli katkılar sağlayan Endülüs, her ne kadar 11'inci yüzyıldan itibaren siyasi bakımdan bir sarsıntı dönemine girmişse de 'reconquista' hareketi çerçevesinde bu ülke topraklarını tekrar ele geçirmeye başlayan Hristiyan idareciler, Endülüs medeniyetine duydukları hayranlık sebebiyle Arapça öğrenimini ve Arapça eserlerin Latinceye tercümesi işini teşvik hatta bizzat himaye etmişlerdi. Avrupa'yı ziyaret eden ilk padişah: Sultan Abdülaziz 🔸Bu sebeple de Hristiyan İspanya'nın çeşitli şehirleri Avrupa ülkelerine mensup öğrenciler için yine İslami dönemdeki gibi cazibe merkezi olmaya devam etti. 🔹İslam medeniyetinin birikimlerinin Batı'ya aktarılması yönündeki söz konusu tercüme faaliyetleri aslında 10'uncu yüzyılda başlamış olmakla birlikte bu faaliyetlerin daha sistemli ve daha yoğun bir mahiyet kazanması 12'nci yüzyılın başlarına rastlar. 🔸Tuleytula başpiskoposu Raimundu burada Bağdat'taki Beytülhikme'ye benzer bir müessese kurdu. Ondan farklı olarak Arap dili ve edebiyatının da öğretildiği bu müessesede çalışan Müslüman, Hristiyan ve Yahudi mütercimler felsefe, astronomi, matematik, tıp, kimya, tarih, coğrafya ve edebiyat gibi ilim dallarıyla ilgili çok sayıda Arapça eseri Latinceye çevirdiler. 🔹Bu çalışmalar sırasında Tuleytula, farklı milletlerden ve dinlerden âlim ve mütercimlerin yaşadığı önemli bir ilmî merkez durumundaydı. 13'üncü yüzyılda bundan başka İşbîliye ve Mürsiye'de de tercüme okulları açıldı. Endülüs'ün incisi: El Hamra Sarayı 🔸Ortaçağ Avrupası bu faaliyetler sayesinde eski Yunan felsefesini ve özellikle Aristo'yu ilk defa duyma ve tanıma imkânına kavuştu. 🔹Müslüman filozofların din ile aklı uzlaştırma yönündeki fikirleri büyük bir yankı uyandırdı ve bir zihin inkılâbı meydana getirdi. 🔸Bu arada İbn Rüşd, Aristo üzerine yazdığı şerhlerden başka Tehâfütü Tehâfüti'l-felâsife adlı eseriyle Avrupa'da kendisine en fazla itibar edilen filozof haline geldi. 🔹Eserleri, kilise çevrelerinin itirazları doğrultusunda bazı kısımları çıkarıldıktan sonra Paris Üniversitesi'nde ve öteki akademik kurumlarda okutulan kitaplar arasına girdi ve adını ondan alan Averroisme, 16'ncı yüzyılın sonuna kadar Avrupa'da hâkim düşünce ekolü olarak kaldı. Boğaz'ın nadide incisi: Şemsi Paşa Camii 🔸İbn Rüşd'ün fikirlerini benimsemiş bir diğer Endülüslü filozof olan Yahudi asıllı Mûsâ b. Meymûn hem Yahudi hem de Hristiyan ilâhiyat çevrelerine tesir etti. Yapılan ilmî araştırmalar Albert Magnus, Duns Scotus, Spinoza ve hatta Immanual Kant'ın ondan etkilendiğini gösterir. 🔹Albert Magnus'u etkileyen bir diğer Endülüslü filozof da İbn Bâcce'dir. Kastilya-Léon Kralı X. Alfonso el Sabio, Dante ve Bacon, Müslüman mütefekkirlerin tesiri altında kalan ve bunu itiraf eden Avrupalı düşünürlerden bazılarıdır. 🔸Tıp alanında yapılan tercümeler sayesinde, 12'nci yüzyıla kadar Avrupa'ya hâkim olan hastalıkların insanın içine giren şeytandan kaynaklandığı, bundan kurtulmak için rahibin dua ederek onu kovması gerektiği şeklindeki anlayış yerini modern anlamda tedavi usullerine bıraktı. 🔹Romen rakamlarının yerini alan bugünkü Arap rakamları, hâlâ kullanılan 'algebra' (el-cebr), 'betelgeuse' (beytü'l-cevze) ve 'cenit' (es-semt) gibi terimler, matematik ve astronomi alanındaki İslam tesirleri hakkında fikir verir. El yazmalarının ışığında Kanuni'nin seferleri 🔸11'inci yüzyılda Tuleytula'da kurulan Zerkâlî'nin rasathanesinin de Avrupa'ya çok tesir ettiği ve astronominin gelişmesine önemli katkılar yaptığı bilinir. 🔹Ortaçağ Avrupası'nda halkın Ortadoğu ve Uzakdoğu hakkındaki coğrafî bilgilerinin kaynağını da uzun süre, Müslüman coğrafyacı ve seyyahların kaleme aldıkları eserlerin Latinceye yapılan tercümeleri teşkil etmiştir. 🔸Edebiyat alanında Avrupa'da fabl türünün ortaya çıkışı, kesinlikle Hint-İran menşeine dayanan İslami eserlerin tesiriyle olmuştur ve meşhur La Fontaine Kelîle ve Dimne'den geniş çapta istifade ettiğini bizzat kendisi söyler. 🔹Binbir Gece Masalları Avrupa'da günümüze kadar gelen geniş bir kabul görmüştür. Dante'nin de Latince tercümeler sayesinde muttali olduğu mi'rac mûcizesinden etkilendiği ve onda yer alan figürleri farklı bir üslûpla İlahi Komedya adlı ünlü felsefî-edebî eserine uyarladığı kabul edilir. Tarihin seyrini değiştiren savaş: Dandanakan 🔸Kültür hayatının dışında tarım ve mimari alanlarda da Endülüs, Avrupa'yı önemli ölçüde etkilemiştir. 🔹Pirinç, şeker kamışı ve pamuğu İspanya'ya ve dolayısıyla öteki Avrupa ülkelerine ilk tanıtanlar Endülüs Müslümanlarıdır. 🔸Pamuğun kömürle birlikte Avrupa'da gerçekleşen Sanayi Devrimi'nin çok önemli iki unsurunu oluşturduğu, şekerin ise Avrupalıların mutfak kültüründe önemli değişikliklere sebep olduğu bilinir. 🔹Suyun buharlaşarak azalmasını önlemek için yer altından kanallarla naklini İspanya'da ilk defa Müslümanlar uyguladı ve bu teknik daha sonra Güney Amerika'ya da götürüldü. Mimar Sinan'ın inşa ettiği su tesisleri 🔸Avrupa'ya kâğıdın intikalini sağlayan, palamut ve hurma ağaçlarından katran elde edilmesini öğretenler de yine Endülüslü Müslümanlardır. 12'nci yüzyıldan itibaren bazı İspanyol ve Portekiz krallarının yaptırdıkları saraylar Kurtuba'daki sarayların âdeta birer kopyasıdır. 🔹Kûfî hatlı frizlerle tezyin edilmiş ve kitabeleri dahi Arapça yazılmış olan bu saraylara Sevilla Alkazar'ı çarpıcı bir örnek teşkil eder. Endülüs mimarisinin tesirleri İspanya ile sınırlı kalmayıp Kuzey Afrika'ya, Doğu'ya ve hatta Amerika kıtasına ulaşmıştır.

Tarihe yön veren medeniyet: Endülüs

ENDÜLÜS NE DEMEKTİR?