Sultan II. Abdülhamid'in politikası: İttihad-ı İslam

Sultan II. Abdülhamid döneminde Müslümanlar arasında birlik sağlayarak sömürgeciliğe karşı koymayı amaçlayan siyaset için kullanılır. Siyasi bir ideoloji olarak kullanılmadan önce, Müslümanlar arasında kaynağı Kur'an-ı Kerim ve hadisler olan, birlik, kardeşlik ve yardımlaşma duygularının ifadesi manasında nitelendiriliyordu. Zaman zaman gayri müslim devletlerle olan mücadeleler sırasında, birbirlerinden yardım isterken bu ifadelerle din kardeşliğinin sorumluluklarına atıfta bulunuluyordu. Abdülhamid'in hayatı hakkında 34 ilginç gerçek Osmanlı ülkeleri dışındaki Müslüman devletler, sömürgeci Avrupa devletlerinin işgallerine maruz kaldılar ve bağımsızlıklarını kaybettiler. Bu devletlerin, hilafet sancağını elinde bulunduran Osmanlı Devleti'nden beklentileri büyüktü. Bu psikolojik atmosferde, Osmanlı'nın bekası için İslamcılık ideolojisine evrensel bir açılım gerekiyordu. İttihâd-ı İslam, kavram olarak ilk defa Namık Kemal tarafından 1869'da kullanıldı. Batı literatüründeki karşılığı olan 'Panislamizm' tabiri ise ilk kez 1875'te dile getirildi. Batı dünyası bu kavramı, daha çok olumsuz anlamda ve Müslümanlar arasında Batı'ya karşı organize edilen tehlikeli bir askerî teşkilatlanma olarak sundu. Bu dergi, Müslümanlar arasındaki dayanışmanın önemi ve Avrupa tehdidine karşı hilâfet etrafında birleşilmesi gerekliliği üzerinde duruyordu. Ayrıca Arapçaya çevrilerek hac mevsiminde hacılara dağıtılan risâle, muhtemelen İslam dünyasında bu adı taşıyan ilk eserdir. Bu dönemde, II. Abdülhamid'in padişah olması yeni bir dönemi başlattı. 1876 Kânun-ı Esasi'sindeki 'Zât-ı hazret-i pâdişâhî hasbe'l-hilâfe dîn-i İslâm'ın hâmisi ve bilcümle tebaa-i Osmâniyye'nin hükümdarı ve padişahıdır' şeklindeki 3. madde hilâfetin ve İttihâd-ı İslam'ın evrensel açılımının resmî bir ifadesi olarak varlığını tescil ettirdi. Sultan Abdülhamid'in 'Hamidiye' adını taşıyan hizmetleri Bu dönemde içe dönük ve dışa dönük olmak üzere iki yönü bulunan bu ideoloji, devletin kendi sınırları içindeki Müslümanlara yönelik politikalarıyla diğer Müslümanlara karşı yaklaşımıyla dikkat çekti. Tanzimat'ın yol açtığı sosyal, siyasal ve ekonomik sonuçlarının yol açtığı sıkıntıların yanında, Avrupa devletlerinin gittikçe artan müdahaleleri; gayrimüslim tebaanın ayrılıkçı uygulamaları ve Avrupa'nın kışkırtmaları, Osmanlı Devleti'ni bu siyasete yönlendiren başlıca unsurlardı. 93 Harbi ve Balkanların büyük bir kısmının elden çıkması bu durumu daha da hassas hale getirdi. Osmanlı, savaşı sona erdiren Ayastefanos ve Berlin antlaşmalarıyla yarısı Müslüman olan en az 5 milyon nüfusunu ve topraklarının üçte birine yakın bir bölümünü kaybetti. Tanzimat'ın Osmanlıcılık ideolojisi ve ümitlerine büyük darbe olan bu tablo, devletin bekası için Müslüman unsurlardan başka dayanağın olmadığının da göstergesiydi. Şehzadeliği döneminde Yeni Osmanlılar'ın etkili olduğu bir kültür ortamında yer alması, özel hayatında dindar bir kişiliğe sahip bulunması, tahta geçince de halife unvanıyla bütün Müslümanların sorumluluğunu hissettiğini belirtmesi, tarihe merakı, onun bu siyasete yönelmesinde etkili oldu. Devletin bütün işlerini doğrudan kendi kontrolüne aldıktan sonra hem toplumsal alanda hem başka Müslüman halklarla olan ilişkilerde İslam'a, İslam kardeşliğine ve bilhassa hilâfet kurumuna özel bir vurgu yapmıştı. Ayşe Osmanoğlu'nun kaleminden Abdülhamid'in özel yaşamı II. Abdülhamid'in halife unvanını padişah unvanından daha fazla önemsemesi ve hilâfetin üzerinde çok durmasının sebebi dünya İslam dayanışması projesinde bu kurumun işgal ettiği mevkiydi. Osmanlı hilâfetinin meşruluğunun sorgulanmasına şiddetle tepki göstermiş; bunun tartışılmaz bir gerçek olarak bütün dünyada kabul edilmesi için yoğun faaliyetlerde bulunmuştu. Sırf bu gaye ile İstanbul, Kahire ve Londra'da Osmanlı hilâfetinin meşruiyeti için gazeteler çıkarılmış, mevcut yayın organlarına destek sağlanmış veya müstakil hilâfet risâleleri hazırlatılarak İslam dünyasına dağıtılmıştı. Aynı şekilde İslam dünyasından bazı nüfuzlu ulemâ, önemli kişiler, tarikat şeyhleri ve gazeteciler İstanbul'a davet edilerek ağırlanmış, zaman zaman ortak meseleler hakkında görüşleri alınmış ve bu misafirlerin kendi ülkelerinde yapacakları çalışmalar için yönlendirmelerde bulunulmuştu. Din, milletin devamı için sahip olunması gereken unsurlardan biri olduğu gibi Devlet-i Aliyye'nin devamı ve bekası İslamiyet'le kaimdi. Ona göre hassas bir konu olan ve ciddi anlaşmazlıklara götürmesi muhtemel bulunan milliyet meselesine itibar edilmemeli, bunun yerine Müslümanların kardeş olduğu gerçeği üzerinde durulmalıydı. Müslümanlarda ise imandan sonra halife aşkı en başta gelmeli, zihinlere din, devlet ve vatan sevgisi yerleştirilmeliydi. Sultan Abdülhamid'in ilk kez sergilenen şahsi eşyaları Bu cephede dikkat çeken iki husus, sınırların ötesindeki Müslümanlara yönelik mesaj ve faaliyetlerle bu Müslümanların arasında gelişen dinî, siyasî akımlar ve buradan hareketle Müslüman ülkeleri hâkimiyetleri altında tutan Avrupa devletlerine karşı II. Abdülhamid'in yaklaşımı ve ortaya koyduğu tavırdı. Abdülhamid, bütün olumsuzluklara rağmen Osmanlı Devleti'nin diğer Müslümanlar için yegâne ümit kapısı olduğunu düşünmekteydi. Ona göre öncelikle Osmanlı Devleti'nin derlenip toparlanması aynı zamanda bütün İslam âleminin kurtuluşu için de gerekliydi. 93 Harbi'nden itibaren Osmanlı Devleti'ni ilgilendiren milletlerarası gelişmelerde, özellikle de 1890'lardaki Ermeni olayları ile Osmanlı-Yunan Savaşı'nda dünya Müslümanlarının ortaya koyduğu tepki ve Hicaz demiryolu projesinde sergilenen olağan üstü dayanışma söz konusu şuurun göstergeleri oldu. Trablusgarp ve Balkan savaşlarında İslam âleminden destek alabilmek için İttihâd-ı İslam'a yapılan vurgular, Birinci Dünya Savaşı'ndaki cihâd-ı ekber ve cihâd-ı mukaddes ilanlarıyla en üst düzeye çıktı. Ancak ne yazık ki bu dönemde İslam dünyası diye bir güç kalmamıştı. Abdülhamid'in desteklediği kültür sanat faaliyetleri

Sultan II. Abdülhamid'in politikası: İttihad-ı İslam

İTTİHÂD-I İSLAM NEDİR?