Sultan II. Abdülhamid'in Amerika'ya hediye ettiği albümler

'Her fotoğraf bir fikirdir' diyen II. Abdülhamid, hükümdarlığı boyunca ülkesinin çeşitli alanlardaki gelişimini görmek için fotoğraf sanatından da yararlandı. Bu amaçla binlerce fotoğraf çektirmiş ve sonunda bu fotoğraflardan 'Yıldız Albümleri' ya da 'II. Abdülhamid Albümleri' adıyla anlan çok önemli bir görsel arşiv oluşturdu. II. Abdülhamid, bu fotoğraflardan hem ülkesinin gelişimini takip etmek amacıyla hem de kendisi ve ülkesiyle ilgili olarak uluslararası alanda yaratılmaya çalışılan olumsuz propagandalara karşı koymak amacıyla yararlanmıştı. Bu amaçla 1893 yılında Washington'da bulunan Kongre Kütüphanesi'ne 51 albüm içerisinde 1819 fotoğraf bulunan büyük bir fotoğraf albümü göndermişti. Albümde yer alan fotoğraflar, Batılıların görmek istediği 'oryantalist' bir Osmanlı değil, II. Abdülhamid'in gerçekleri gösterdiği 'modern' bir Osmanlı Devleti'ydi. Sultan II. Abdülhamid, 33 yıllık saltanatı boyunca, saltanatın portre çekimlerine olan ilgisi azalmadan devam etmişti. Yıllarca sanat mensuplarından, ileri gelen devlet adamalarından fotoğraf istemiş ve bunları albümler halinde saklamıştı. Fakat Abdülhamid, önceki padişahların aksine kendi fotoğraflarının çekilmesinden uzak durmuştu. Şehzadeliği döneminde çekilmiş az sayıda portreleri, yurt içinde ve yurt dışında izinsiz kopyalarla sanki saltanat döneminde çekilmiş gibi gösterilmişti. Febüs Fotoğrafhanesinin sahibi Boğos Tarkulyan'ın anlattığı bir anı II. Abdülhamid'in fotoğrafa bakışına dair önemli ipuçları verir. Olay, Ekim 1900'de, İran Şahı Muzaffereddin'in İstanbul seyahati sırasında geçer. Boğos Tarkulyan, II. Abdülhamid'in nadir portrelerinden birisini çekerken 'biraz tebessüm buyurmaz mısınız efendim?' diye bir ricada bulunur. Sultan Abdülhamid bu ricaya 'Hayır, gayet ciddi olmak gerektir.' olarak yanıt vermişti. Avrupa'da uluslararası yayınlar incelendiğinde, buralardaki basında çıkan fotoğraflar, gravürler ve yorumlar ulusal ve uluslararası kamuoyunda Osmanlı İmparatorluğu'na ilişkin olumsuz izlenimler yaratmakta ve ortaya çıkan bu durum zaman zaman rahatsız edici boyutlara ulaşmaktaydı. Tahsin Paşa'nın aktardığına göre II. Abdülhamid resimli mecmualara meraklıydı ve bunları yakından takip ederdi. Resimli gazete ve mecmualarda ülkesini ve kendisini rahatsız edecek görüntüler ve yorumlar karşısında şunlar söylemişti: 'Her resim bir fikirdir. Bir resim yüz sahifelik yazı ile ifade olunamayacak siyasi ve hissi manaları telkin eder. Onun için ben tahriri münderecatlarından ziyade resimlerinden istifade ederim.' II. Abdülhamid, fotoğrafın istihbarat aracı olarak yararlanabileceğini bilir. Bu düşünceyle Yıldız Sarayı'nda kendisine özel bir fotoğraf stüdyosu kurdurur. Abdülhamid'in görevlendirdiği fotoğrafçılar, Osmanlı'yı farklı yönleriyle görüntüler. Bu çalışmalar sonucunda 30 binden fazla fotoğraftan oluşan muazzam bir koleksiyon meydana getirir. Bu fotoğrafların bir bölümünü yaptırdığı yollar, demir yolları, kamu binaları oluştursa da bu fotoğrafik örtünün ana nedeni memleketin durumu hakkında görsel istihbarat sağlamaktı. II. Abdülhamid, 1888 Nisan'ından Zaptiye Nazırı Kamil Bey'e nezaret binası için bir fotoğraf atölyesi kurması talimatı vermişti. Bu fotoğrafhanede İstanbul hapishanelerinde bulunan bütün mahkûmların fotoğrafları çekilmişti. Fotoğrafların sabıka dosyaları haline getirilerek bütün karakollara dağıtılması böylece aynı kişilerin ileride tekrar suç işlemeleri halinde kolaylıkla bulunmaları amaçlanmıştı. II. Abdülhamid, Yıldız Saray'ında biriktirdiği fotoğrafları sadece imparatorluğun durumu hakkında bir haber ve istihbarat kaynağı olarak değil, aynı zamanda bir tanıtım aracı olarak da kullanmıştı. Fotoğraflardan özenle bir seçki yapıldığında kendi saltanatında gerçekleştirilmiş toplumsal, kültürel ve teknolojik ilerlemeleri yansıtan uygarlık yolunda yürüyen büyük bir imparatorluğu görmek mümkündür. Böyle bir seçkiyle ortaya çıkan Batılıların görmek istediği 'egzotik' bir imparatorluktan ve görüntüden çok uzak modern bir imparatorluk imajıdır. Abdülhamid, Avrupalıların çektiği ve 'Osmanlı İmparatorluğu'na iftira edip gülünç düşürdüklerini' söylediği bu tarz fotoğraflardan yakınmıştı. Sultan II. Abdülhamid, 1893 yılında Kongre Kütüphanesi'ne (Amerikan Ulusal Kütüphanesi)önemli bir fotoğraf koleksiyonu bağışlamıştı. 51 albümden oluşan koleksiyonda 1819 adet fotoğraflar bulunmaktaydı. Koleksiyon 6 fotoğrafçı ve fotoğrafları şirketi tarafından temsil edilmektedir. Bunlardan üçü ticari şirkettir: Abdullah Biraderler (35 albüm 1292 fotoğraf),Phoebus (2 albüm 66 fotoğraf),Pascal Sébah ve Joaillier (2 albüm 60 fotoğraf) 55 fotoğraflık 2 albüm ise Mühendishane‐İ Berr‐i Hümayun 'un fotoğrafçıları tarafından hazırlandı. Ali Rıza Bey'in çektiği 2 albüm 60 fotoğraf ilginçtir, çünkü ismi Türk olduğunu gösterir. Bunun dışında 286 fotoğraftan oluşan 9 albümün kimler tarafından hazırlandığı bilinmez. Fotoğrafların bir bölümü bugünkü Türkiye sınırları dışında kalan ama o dönemlerde Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yer alan ülkelere aittir. Ancak fotoğrafların büyük bölümü İstanbul'u konu alır. Koleksiyonun en önemli özelliklerinden birisi Osmanlı İmparatorluğunun en az bilinen ve az belgelenmiş bölümünü ilgilendirmiş olmasıdır. Kimi fotoğrafları çerçeveleri baskı kimileri de elle çizilmiştir. Fotoğraflar; manzaralar, Bizans ve Türk eserleri, ordu, eğitim endüstrideki gelişmeler açısından 3 bölüme ayrıldı. Koleksiyondaki fotoğrafların en çarpıcı olanları küçük gruplar halinde okullarını temsil eden öğrencilerdir. Bunlar askerler, etnik gruplar, sakatlar, devlet ve özel okulları temsil eden öğrencilerin, stüdyoda ve açık havada çekilmiş sade, dolaysız görüntüleridir. Bu fotoğraflar arasında diğer okullar, Karadeniz, Adriyatik kıyısındaki ve Arabistan'daki çalışmaları gösterenler de vardı. İnşa halindeki tesisler ve binalar,gelişme ve ilerleme izlenimi uyandırır. Koleksiyonda Abdülhamid'in portresi yoktur. Kongre Kütüphanesi'nin kayıtlarında koleksiyonun neden bağışlandığına dair bir belge bulunmaz. Eldeki en somut bilgi, albümlerin ciltli sırtlarına yerleştirilen Osmanlıca ve İngilizce ibarelerdir. Bu ibarelerde 'Zat-ı şahaneleri II. Abdülhamid tarafından ABD Milli Kütüphanesi'ne armağan' yazısı okunur. Kütüphanenin hediye Değiş Tokuş Bölümü, koleksiyonun bağışlanmasını iki dönem ABD Kongre Üyeliği ve New York Belediye Başkanlığı yapmış olan Abraham S. Hewitt'e bağlar. Çünkü Hewitt, 1883'te İstanbul'a gelmiş, II. Abdülhamid tarafından saraya davet edilip ağırlanmış, İstanbul'da kaldığı süre boyunca kendisine yakın ilgi gösterilmişti. Amerikalı Hewitt'in ülkesine dönmesinden sonra da yazışmalar ve birbirlerine hediyeler yollamışlardı. Sultan Abdülhamid'in Hewitt'e yolladığı 400 kitabı Hewitt, Kongre Kütüphanesine bağışlamış ve Sultan'a yazdığı teşekkür mektubunda, kitapları herkes görebilsin diye kütüphaneye hediye ettiğini belirtmişti. Amerika'da Kongre Kütüphanesi'ne gönderilen koleksiyonun bir kopyası da 1894'de İngiltere'ye British Museum'a hediye edilmişti. The Times, İngiltere'ye gönderilen albümler hakkında 'bu armağanların son yıllarda Türkiye'de Padişah hazretlerinin himayesinde gerçekleşen büyük ilerlemeyi gösterdiğini' belirtmişti. İBB Atatürk Kitaplığı tarafından Osmanlı'daki günlük hayatı gösteren fotoğraflarının yanında, Osmanlı'nın son yılları ile Cumhuriyet'in ilk çeyreği arasındaki döneme dair birçok yazışma, fotoğraf, albüm ve belge erişime açıldı. Osmanlıca, Arapça, İngilizce, Fransızca ve Farsça dillerindeki belgelerde, Sultan Abdülhamid ve Enver Paşa'nın mektupları ve önemli isimlere ait hatıratlar yer alıyor. İşte Sultan II. Abdülhamid'in 1893'te Amerika Ulusal Kütüphanesi'ne hediye ettiği albümden derlediğimiz fotoğraflar...