Saray Ramazanlarının vazgeçilmez adeti: Huzur Dersleri

Kuruluş yıllarından itibaren Osmanlı padişahları gerek ilmî ortamı canlandırmak, kültürel gelişmeyi sağlamak, gerekse iktidarlarını çeşitli kesimler nezdinde desteklemek ve hânedanın meşruiyetini ortaya koymak gibi düşüncelerle huzurlarında ilmî toplantılar yapmak üzere etraflarına ulemâyı toplama, hatta özel hoca edinme konusuna önem vermişlerdir. Fatih Sultan Mehmed döneminden itibaren bizzat padişahın da katıldığı ilmî sohbetler ve tartışmalar büyük bir yoğunluk kazanmıştır. Daha sonraki padişahlar da bu geleneği sürdürmüşlerdir. Nitekim 1168 yılının Ramazan ayında III. Osman'ın, Şerefâbâd'da kütüphane hocası Hamîdî Efendi'yi huzuruna davet ederek tefsir dersi yaptırdığı ve dersin sonunda ona ihsanlarda bulunduğu görülmektedir. 1172 yılından sonra Huzur Dersleri asıl rengine kavuşmuş; III. Mustafa, tahta çıktıktan bir yıl sonra babası III. Ahmed'in veziri Damat İbrahim Paşa'nın Huzur Dersleri'ne iştirakiyle memnun kaldığı bu toplantıya 30 yıl sonra resmiyet kazandırmıştır. Kadî Beyzâvî'nin tefsirinden, 'Ey iman edenler! Kendiniz, anne babanız ve yakınlarınız aleyhine de olsa Allah için şahitler olarak adaleti gözetin' meâlindeki âyet (en-Nisâ 4/135) takrir edilmiştir. 15-26 Mayıs 1759 tarihleri arasında cuma dışında her gün padişahın huzurunda yapılan bu dersler Sepetçiler Kasrı, Sarık Odası, Ağa Bahçesi, Sofa ve Divanhâne gibi Topkapı Sarayı'nın çeşitli mekânlarında gerçekleştirilmiş, toplantılara müzakereci olarak beş altı kadar âlim katılmıştır. Dersler öğle ile ikindi arasında icra edilir, ikindi namazından sonra padişah Harem'e çekilirdi. Bir mukarrir ve beş muhatapla başlayan bu derslerde muhatapların sayısı zaman içinde artmış, eksilmiş, ders adediyle günleri, saatleri ve dersin süresi değişikliğe uğramıştır. Tam bir ilmi içinde yapılan derslerde bir ayet okunarak mukarrir tarafından onun tefsiri yapılır, muhatapların sorularına ve itirazlarına mukarrir cevap verir, böylece ilmi bir mübâhase cereyan ederdi. Dersler genellikle Kadî Beyzâvî tefsirinden yapılırdı. Ancak ayetlerin tefsirinin son derece ağır ilerlediği, birkaç yılda sadece birkaç ayetin ele alınabildiği, bunun ise ayetlerin tefsir ve tahlillerinde gramer meselelerine, etimolojik ve ilgisiz yorumlara ağırlık verilmesinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. ''Huzur Dersleri'' sadarat makamında başlamış, saltanat makamında resmileşmiştir. Bu şekilde resmileşen Huzur Dersleri'nin arada bazı inkıtalar dışında Osmanlı Devleti'nin son dönemine kadar devam ettiği bilinmektedir. XIX. yüzyıl boyunca yapılan Huzur Dersleri'nde yeni bazı prensipler belirlenmiş ve bir teamül teşekkül etmiştir. Bu dönemde mukarrir ve muhatapların İstanbul ruûsunu almış, herhangi bir resmi vazifesi olmayan, İstanbul'da ikamet eden âlimler arasından seçilmesi, tayinlerin şeyhülislâmın teklifi üzerine padişah tarafından yapılması, mukarrirlikte bir münhal olduğunda daha sonraki meclislerin mukarrirlerinin hiyerarşik sırayla yükselmesi, böylece son mukarrirliğe ilk meclisin baş muhatabının seçilmesi âdet olmuştur. Mukarrir, herhangi bir sebeple Ramazan'da dersini takrir edemeyecek durumda olursa o dersin baş muhatabı yerini alamaz, şeyhülislâmın teklifi ve padişahın iradesiyle yeni tayin yapılırdı. Hacca gitme, yakınlarını ziyaret etme gibi sebeplerle İstanbul'dan ayrılan ders üyeleri Ramazan olmasa bile şeyhülislâmdan izin alırlardı. Derslerde tefsir edilecek sure ve ayetler çok önceden meşihata bildirilir, Şaban ayının on beşinde muhataplara hazırlanmaları tembih edilirdi. Sultan Abdülaziz döneminde Dolmabahçe Sarayı'nın Muayede Salonu'nda yapılan Huzur Dersleri II. Abdülhamid zamanında Yıldız Sarayı'nın Çit Kasrı'nda icra edilmiştir. Padişah burada yüksekçe bir mindere oturur, karşısında önlerinde rahlelerle mukarrir ve muhataplar yerlerini alırlardı. Ramazan ayı boyunca haftada iki gün devam eden ve iki saat süren bu derslerde mâbeyn dairesinin büyükleriyle davet üzerine bazı vükelâ ve devlet adamları da bulunabilirdi. Her dersin mukarrir ve muhatapları farklı olurdu. (Huzur Dersleri'ne yapılacak hoca tayiniyle ilgili bir belge) Bir Huzur Dersi'nin icrasını şöyle tasvir edebiliriz: Öncelikle ders için bir mukarrir ve muhataplar, bazen bizzat padişah tarafından seçilir ve onaylanırdı; ama çoğunlukla da şeyhulislâm tarafından seçilir; padişah tarafından onanırdı. O günün huzur ders yeri, padişah tarafından kararlaştırılırdı. -Padişahsız Huzur Dersi yapılmazdı. -Huzur Dersi, biniş merasimi sonrası yapılır. -Toplantıya katılan mukarrir, muhatab ve dinleyicileri şeyhulislâm seçer; padişah onaylardı. -Mukarrir ve muhatapların, belli özellik ve şartlarla seçilmesi zorunluydu. -Huzur Dersleri, o yılın Ramazan ayında icra edilir; hatta çoğunlukla Ramazan'ın ilk 8 gününde ve 8 meclis halinde yapılırdı. -Meclis günlerinin peş peşe olması, kaidedir. Sadece Cuma günleri ders yapılmazdı, tatildi. -Ders aleni olmakla birlikte, erkek-kadın dinleyici zevât hakkında padişaha malumat verilir; padişah da bunlardan istediklerine dersi dinlemeye izin verirdi.

Saray Ramazanlarının vazgeçilmez adeti: Huzur Dersleri

HABER OKUMA KILAVUZU