Osmanlı'nın şifreli yazısı: Siyakat

◾ 'Anlatım biçimi sözün gelişi, sözün kesintisiz birbirini takip etmesi; tarz, tertip, nizam' anlamına gelen siyakat, Osmanlı'da belge ve kayıtlarında kullanılan bir yazı türüdür. ◾ Osmanlı'da kullanılan siyakat, okunması en zor olan yazı çeşididir. Prof. Uğur Derman, okunup yazılması zor, âdeta şifre gibi olan siyâkat hattının sanat gayesiyle yazılmadığını söyler. Prof. Uğur Derman'ın Fikriyat'taki yazılarına buradan ulaşabilirsiniz. ◾ Kâtipler bu yazı çeşidini kullanırken, kelimelerde kısaltma yapar çok defa nokta da kullanmazlardı. ◾ Bu yazının okunabilmesi, yazımı gibi tecrübe ve beceri istiyordu. Bir şifre yazısı olan siyakatte harfler birbirine geçmiş durumdaydı. ◾ Ehli tarafından yazılıp yine ehli tarafından okunabilen yazı çeşidinin ortaya çıkışı hakkında çeşitli rivayetler bulunur. Abbasiler döneminde icat edildiği düşünülen bu yazı türüne asıl şeklini Osmanlılar verdi. Hüsam-ı Rumi, siyakat yazısını ilk yazan kişidir. ◾ Selçuklular vasıtasıyla Anadolu'ya gelen siyakatin kendine has rakamları bulunur. Arazi ve emlâk defterleri, defter-i Hâkânî gibi resmi kayıtlarda kullanılan siyakatte normal rakamlar yerine şifreli rakamlar tercih edilir. Osmanlı'da mali ve askeri kayıtların tutulduğu defterler ◾ Fatih Sultan Mehmed'in vakıflardan sorumlu katibi Hüsâm-ı Rûmî ve Tâcîzâde Câfer Çelebi tarafından iyileştirilen siyakatte, resmi kayıtlarda yeni usul ve düzenlemeler yapıldı. ◾ Beynizâde Mehmed, Oğlan Memi, Selîsî Ahmed, Sünbül Memi çelebiler ve Matrakçı Nasuh ünlü siyakat kâtipleridir. Matrakçı Nasuh'un kaleminden Kanuni Sultan Süleyman'ın İran Seferi ◾ Siyakat, kufi ve nesih kırmaları denilen yazı çeşitlerinin birleşmesinden meydana geldi. Kimi harflerde bulunan noktalar, kelime sonunda bir işaret gibi takılır. Genellikle bütün harfler özellikle de küçük bacaklı harfler kısa, kavisli olan harfler ise düz yazılır. ◾ Genellikle kısaltmaların kullanıldığı siyakatte harflerin noktasız yazılmasının nedeni, belgede gizliliği korumaktır. Bu sayede konuyla ilgisi olmayanlara okuma imkânı verilmez. ◾ Süratli bir şekilde yazı yazmak için kelimeler ve harfler birbirine yaklaşmış, bazı ayrıntıları çıkarılmış, uzantılar, pe, çe, şîn ve bazan nûn harfi dışındaki noktalı harflere nokta konmamıştı. ◾ Öyle ki kendinden sonra bitişmeyen harfler bazen bitişmiş, bunun sonucunda şifre haline gelen anahtar kelimeler oluştu. ◾ Bu yazı türünde her harf, kâtibe göre farklı şekle girerdi. Harflerin iç içe geçmesinden dolayı da ancak tecrübeli kişiler tarafından okunabilirdi. ◾ Siyakat, ancak cümlenin gelişindeki anlama göre okunabilirdi. 10 sayfalık bir yazıyı bir sayfaya sığdırma imkânı sağlayan siyakatle özel olarak yetiştirilmiş uzmanlar meşgul olurdu. ◾ Muhasebe defterleri, bunlardan çıkarılan notlar genelde Farsça kalıplar kullanılarak siyâkatle yazılırdı. ◾ Asırlar boyunca, Osmanlı'da devlet sırlarını korunmak için bu yazı çeşidinden faydalandılar. Aynı zamanda da işlerin hızlandırılması, kağıttan tasarruf edilmesini de sağlıyordu. ◾ II. Mahmud döneminde yavaş yavaş terk edilen siyakat yerine Batı'da kullanılan usulleri kullanılmaya başlandı. ◾ Siyakat yazısı ihmal edilmesi sonucunda 19. yüzyılın sonunda devletin resmi belgelerini okuyacak elemanların bulunmasında zorluk çekildi. Hatta İtalya'nın Napoli kentinde açılan 'Şark Dilleri Mektebi' için siyakat hakkında bir numune Maarif Nezareti'nden istendiğinde konu ile ilgili siyakat yazısını yazıp okuyabilecek kimse bulunamadı. ◾ Rakamlar kısaltılmış ve formüle edilmiş haliyle yazılmaya başlandıktan sonra, muhasebe kayıtları siyakatle tutulduğu için burada kullanılan rakamlara da siyakat rakamları denildi. ◾ 100 işareti Arapça 100'ün karşılığı olan 'mie'nin ilk hecesiyle temsil edilir. 2000'i gösteren işaret 'elfey'dir. Divan rakamlarında milyon ve katları 'kere' ifadesi ilâvesiyle (on kere 100.000) ve bunun katlarıyla gösterilir. Kere yerine 'merre' kelimesi yazıldığı gibi 'yük' veya bunun Arapça'sı olan 'himl' de kullanılır. ◾ Siyakat ve rakamları, defter tutma usulleriyle ilgili pek çok eser yazıldı. Bunları şöyle sıralamak mümkündür; Alâ-i Tebrîzî, Saʿâdetnâme fi't-teressül ve kavâʿidü'd-defter'i ile Muhammed b. Kiyâ el-Mâzenderânî'nin Risâle-i Felekiyye fî ʿilmi's-siyâḳa Matrakçı Nasuh, Türkçe Umdetü'l-hisâb Muînüddin b. Abdülhâlik, Kitâbü'r-Resâʾil bi'l-Fârisiyye Hamdullah el-Müstevfî, Târîḫ-i Güzîde Rüşdü Efendi, Nuhbetü'l-etfâl'i.

Osmanlı'nın şifreli yazısı: Siyakat

SİYAKAT NEDİR?