Osmanlı'nın önemli âlimi İbn-i Şerif’ten tabiplere tavsiyeler

Tabip hastanın yanına gelince diyanet ve emanet şartlarına uymalı, insancıl ve şefkatli olmalıdır. Gözünü, kulağını, elini ve dilini bütün yaramazlıklardan korumalıdır. Hekim, öncelikle hastalığın çeşidini ve aslını bilmesi gerekir. Bunun için o günün ve geçmiş günün hallerini sorup öğrenmelidir. Hastanın durumunun dün ile aynı olup olmadığını, değişip değişmediğini anlamalıdır. Eğer üç gün bir düzeyde ise tabip artık anlamalı ki hastalık son safhaya erişmiştir. Her gün artıyorsa bilinir ki, hastalık henüz artma safhasındadır. Eğer her gün azalıyorsa artık hastalık gerileme safhasındadır. Tedbirler de buna göre yapılır. Tabip, hastaya neresinde ağrısı olduğunu sormalıdır. Bir uzvunda ağrı varsa bilinir ki hastalığın başlangıcı oradadır. Sıtma tutmaya başlayınca madde o uzva dökülür. Buraya yakıyla veya zımâd (yakı) ile kuvvet vermek gerekir. *Zımâd (yakı) yapımı: Kabuğu soyulmuş mercimek, sumâk, nâr kabuğu, gülnâr, kızıl gül ve mersin yaprağı her birinden eşit miktarda alınıp kaynatılır. Bir parça bez bu suyla ıslatılır ve o ağrıyan yere konur. Sonra üzerine kaynatılmış otları bağlayarak yakı yapılmış olur. Eğer hastaya yakı uyuyorsa bilir ki hastanın dimâğı selâmettedir. Güven ve ümit vardır. Eğer yakı uymazsa hekim iştahını araştırmalıdır. İştah varsa hekim bilmelidir ki sindirim organları sağlıklıdır ve ümit fazladır. Eğer iştahı yoksa aksi bir durum söz konusudur. Hastanın yatacak yeri de hastanın hâline uygun olmalıdır. Issı marazlarda hastanın yattığı ev serin ettirilir. Soğuk su ile sulanır. Hasta örtülerek korunur. Fakat örtü çok olursa zarar verir, harareti artırır. Havasını soğuk etmekten maksat da yüreğine serinliğinin erişip rahatlık vermesidir. Hafif örtünün faydası hastanın bedeninin rahat olmasıdır. Çok örtü harareti artırır ve kalbe zaaflık verir. Fazla örtü harâret-i garîzîyi daraltıp sıkıntı verir. Özellikle hasta su içmek zorunda bırakılmamalıdır. Nice kadınların; bilmezlikten çocuklarını hararetli hastalıklarda iyileşsin diye çok fazla örttüklerini ve bu yüzden hastaların helak olduğunu gördük. Eğer hasta küçük çocuk, nazik ve zayıf kimse olursa aşırı arzuladıkları bir yiyecek veya benzeri bir şey varsa verilir ama azar azar yedirilir. Üç türlü kişiye fazla perhiz yaptırmamak gerekir. Birincisi çocuklar, ikinci beyler, üçüncüsü de kadınlardır. Bunlara arzuladıkları yemeklerden azıcık yemelerine izin verilir. Çok zararlı olmayan isteklerine müsaade edilir. Hastalıkta kuvvet hali yolculuktaki azığa benzer. Nitekim yolculukta azığı saklamak gerektir ki yolculuğa yeterli olsun. Tabip de inayetini sarf edip hastanın kuvvetini korumalı ki hastalık sona erişsin. Bu yüzden tabip zaman zaman hastaya verdiği nesnenin hastalık sebebini artıracak türden olmasına bakmaz, hastanın kuvvetini korumaya daha önem verir. Soğuk kulunçta çok ağrı belirince tabip, hararetli ve uyuşturucu otlar verir. Bezrü'l-benc veya benzerleri gibi. Böylece hastanın ağrılardan bîhaber olup sakinleşmesi, uykuya dalması amaçlanır. Bu yolla büyük arızalar ve ağır hastalıklar gider. Sonra gerekli ilaçlar yapılır. Kuvveti yerinde olup istifrağa hacet olursa hiç beklemeyip ya kan aldırılır veya müshil ot içilir; olmazsa lavman (ihtikân) yapılır. Tabip hangisini uygun görürse, hastanın mizacına, kuvvetine ve vaktine göre onu uygular. Kuvvet zayıfsa önce gıda ile kuvvet verilir, sonra istifrağ yaptırılır. Tamam iyi istifrağa ihtiyaç olursa hepsini birden uygulayıp taibata zorluk vermemek gerekir. Farklı farklı ve ayrı ayrı yapılmalıdır ki kuvvet saklansın ve hastaya zayıf düşmesin. Eski hastalıklara ilaç yapılacak olursa birkaç gün hasta dinlendirilir, sakinlik ve güven sağlanarak hastanın kuvvetinin saklanmasına fırsat verilir. Böylece hasta ilaçtan asayiş bulduktan sonra ilaca uygun hale gelir; ilaç da daha etkili olur. Sonra uzun zamandır ilaç kullanmak sebebiyle tabiat ile ilaç birbirine uyum sağlar; böylece ilaç etkisiz hale gelebilir. Birkaç günde içmekte olduğu şerbetleri değiştirip başka bir münasip şerbet verilmelidir. Bu suretle tabiat bir nesne ile öğrenmemiş olur. Yapılan ilaç tabiata hiç etkisi olmuyorsa o ilacın zıddı verilir. Eğer uyguladığı ilacın doğru olduğunu biliyorsa etkisi gecikse de tabip ilaçtan dönmemelidir. İlaçta hata olup hatanın eseri belirmezse o yöntemden çabucak dönülmelidir. Hasta beklenenin aksine biraz hafiflese de aldanmamalıdır. Yine beklenenden farklı bir arıza belirecek olursa ve arıza çabucak geçip giderse fazla korkmamak gerekir. Bütün hastalıklarda hastanın gönül hoşluğunu istemek gerekir. Onların muradına uygun hareket edilir ve yüreğinin kuvvetini artırmaya çalışılır. Nasıl mümkün olursa, üzüntüden ve gönül darlığından uzaklaştırılır. Nabız işareti haberiyle ve ümit ile üzüntüsü giderilir. Bazısının altın ve mücevherle, kimisini dostların ziyareti ve munis kimselerle görüştürerek gönül darlıkları giderilir, gönülleri hoş edilip neşelendirilir. Çok soğuk ve hararetli zamanlarda hiç kuvvetli ilaç yapılmamalıdır. Hem istifrağa hem de tağyir-i mizâca ihtiyaç olursa uygun bir nesne bulunmalıdır ki her iki hususa da yarasın. Böyle bir şeyi ganimet bilmek gerekir. Örneğin safrâvî ısıtmada kara erik suyu gibi. Tabip ilaç olarak elinden geldiğince tedaviyi gıda ile yapabilmelidir. Hemen ilaçlara sarılmaması gerekir. Yine mümkün olduğunca bir tek otla ilaç yapmalı, çok fazla terkîp ile tedaviye yönelmemelidir. Ayrıca bilinmedik, kimliği bilinmeyen kimselerin tecrübe edip hikâye ettikleri otlarla ilaç yapılmamalıdır. Tanınmış insansa veya kendi tecrübesi ile olabilir. Hastanın hâli hakkında 'Hasta ölür mü veya ne vakit ölür?' gibi sorular sorulursa, tabip hastanın yakınlarına 'bu gün ölür, yarın ölür' gibi cevaplar vermemelidir. Hayırlısı budur ki hastanın yakını ve ilgilisine ölüm haberi verilmemelidir. Tabip bilse bile 'Allah bilir' demelidir. 15. yüzyılda yaşayan Osmanlı âlimi İbn-i Şerif, gençliğinin ilk dönemlerinden yaşlılık dönemine kadar tıpla meşgul oldu. Bursa Yıldırım Darüşşifasında hekimlik yapan İbn-i Şerîf, tıp ilmini sadece öğrenmekle kalmamış bunu 'tetkik ve tecrübe' etti. Kudreti ve kuvveti yettikçe tıp sahasında yazılı bilgilerden önemli olanları arayıp topladı. İbn-i Şerîf'in en önemli eseri ise Yadigar-ı İbn-i Şerif'ti. 15. yüzyılda Türkçe olarak yazılan kitap, Çelebi Mehmed ve II. Murad'a hizmet eden Karatimurtaşoğlu Umur Bey'e sunulmuştu. Bu tıp kitabı herkesin anlayabileceği bir dille kaleme alındığı için uzun süre en çok başvurulan eser oldu ve tıp medreselerinde okutuldu. Kendinden önceki önemli eserleri ve zamanının iyi hekimlerini tanıyan İbn-i Şerîf eserinde İbn-i Sina'dan, İbn-i Baytar'dan 15. yüzyılın önemli hekimi Şirvani'nin bir şurubundan bahsedip bilinmesi gereken tıp konularını kendi tecrübesi ve özümlemesiyle halkın anlayabileceği bir şekilde yazdı. İbn-i Şerif'e göre tabipler tedavi ederlerken bazı tavsiyelere riayet etmelidirler.