Osmanlı'nın merhamet yuvası; Miskinler Tekkesi

Cüzzam, 'mycobacterium leprae' adlı mikrobunun insan vücudunda meydana getirdiği bulaşıcı ve müzmin bir hastalıktır. İbn-i Sina, hastalık hakkında şu bilgileri verir: 'Cüzzam kötü bir hastalıktır. Bedendeki hıltlardan meydana gelmiştir. Organların mizacını bozar; genel olarak, vücutta bozukluk oluşturur; onun şeklini bozar. Bazen organları bozarken onun yakınlarındakileri de bozar, hatta organları yer. Yara oluşan organlar düşerler. O bütün bedeni kaplayan kanserdir.' Bazen cerahatli yaralar oluşur, bazen de cerahatli yara oluşmaz. Şüphesiz o ince hoş kokulu bir yapıdır. Orada yenme oluşmuştur. Bazen hastalık uzun zaman devam eder ve sevdavi unsur sadece tek bir organa geçmiştir. Orada kalınlaşma (katılaşma) görülür veya katı şiş oluşur veya durum olarak katı şişler oluşur veya kanser nevinden oluşumlar görülür. Şüphesiz o ince hoş kokulu bir yapıdır. Orada yenme oluşmuştur. O ince madde deri yüzeyine atılmış ve bundan siyah leke ve döküntüler ve benzerleri olarak bilinen oluşumlar meydana gelmiştir. Bunlar bütün vücuda dağılır ve sevdavi humma (yüksek ateş) meydana getirir ve pis bir koku oluşturur ve o cüzzam oluşmuştur. Miskin kelimesi sözlükte 'âciz, zavallı, yoksul; tepkisiz, hareketsiz' anlamlarına gelir. Fakat zamanla cüzzamlı kişiler için kullanılmaya başlandı. Daha sonra halktan ayrı tutulan cüzzamlıların barındırıldığı ve rehabilite edildiği binalar miskinhâne, miskinler tekkesi, miskinler dergâhı ve meczûmîn zâviyesi gibi isimlerle anılmaya başlandı. Osmanlı döneminde tedavisi mümkün olmayan cüzzamlılar, şehir dışında tutularak emniyet altına alınırdı. Miskinhane denilen bu yerler, bir karantina alanıydı. Endülüs, Selçuklu ve Osmanlı döneminde miskinhaneler şehir dışında oluşturulurdu. Cüzzam rahatsızlığına yakalananların tedavi edilmesi sürecinde Osmanlı'nın bu sürece en büyük katkısı, hastaların psikolojilerini de düşünmeleriyle oldu. Cüzzamlı hastaların tecrit edildiği bu mekânlara tekke denilmesinin nedeni tarikat pîrinin türbesi yanında bulunan ve insanların müstakil bir grup halinde yaşamalarına elverişli olan tekkelere benzetilmesinden kaynaklanıyordu. Miskinler tekkesinin idarecilerine de 'şeyh' deniliyordu. Tekkenin yöneticisi zamana göre cüzzamlı veya itimat kazanmış, güvenilir ve adil olan hastalığa yakalanmayan biri de olabilirdi. Cüzzamlılar halkın içine karışmak istemeyerek münzevi bir hayat sürdürüyorlardı. Bu isimlendirmenin sebebi, cüzzam hastalarının hoşlanmayacakları bir isimle gururlarını kırmamak içindi. Bu sayede hastaların psikolojik çöküntüye uğramalarını engellendi. Her gün akşamları çorba, pilâv ve et, haftada iki kere de zerde gönderilirdi. Tekkenin önünde bulunan sadaka taşına bırakılan yardımlar, hastalarca bölüşülür ve hep bir ağızdan, kendilerine yardım edenlere hayır dualar edilirdi. Avrupa'da cüzzamlıların lanetli sayılıp yakıldığı bir dönemde, Osmanlı'nın hastaları rehabilite merkezlerine alarak her türlü ihtiyaçlarını karşılaması ve en iyi şekilde bakılması amacıyla her türlü önlemin düşünülmesi imparatorluğun zarafetinin yansımasıydı. Halk, tekke ve dergâh dervişlerine yardım ettiği bilindiğinden Miskinler Tekkesi adı cüzzamlılara sadaka verilmesine vesile oluyordu. Osmanlı'nın ilk cüzzamhanesi II. Murad tarafından yaptırılarak Edirne'nin kenar semti Kirişhane'de hizmete girdi. Daha sonra Üsküdar, Bursa, Lefkoşa, Kandiye ve Sakız'da cüzzamhane açıldı. Bunlar içinde en önemlisi İstanbul'da hizmet vereniydi. II. Bayezid zamanında 1501 yılında hazırlandığı düşünülen Kanunnâme-i İhtisâb-ı İstanbul el-Mahrûse'nin 64. maddesindeki, '... ve cüzzamlıları şehirden süreler, şehirde komayalar' hükmünün bir sonucu olarak Yavuz Sultan Selim tarafından o yıllarda Üsküdar'ın dışında kalan Karacaahmet Mezarlığı'nın ortasında inşa ettirildi. Evliya Çelebi, Miskinler Tekkesi'nden Seyahatnamesinde de bahseder. 'Ve Tekye-i Miskinler, tarîk-i âm üzre şehir haricinde bir tekyedir. Cümle miskinler anda sâkin olup nezaratlar ile geçinirler. Şehir içre bir miskin haber alsalar amân vermeyüp alup tekyelerine götürürler. İsterse a‟yân, eşrâf, kibâr olsun anı miskinler ellerinde olan hatt-ı şerifleri ile alup miskinhaneye götürürler. Zîrâ diyâr-ı Rûm'da cüzâm marazı sârîdir deyü şehir içre miskîn durmak memnû olduğundan her şehir haricinde başka miskînhâneler vardır. Kimse ile ihtilât etmeyüp başka sâkin olurlar.' Bu tekkenin amacı, hem sağlıklı kişileri bu hastalıktan korumak hem de toplum içinde yaşama şansı olmayan cüzzamlıları barındırmak amacını taşıyordu. Cüzzamlı diye şikayet edilen bir kişinin doktor muayenesinden geçmeyi talep edebilirdi. Bu kişinin sağlıklı olduğu anlaşılırsa serbest bırakılırdı. Bundan dolayı tekrar tekrar muayene edilmeyi isteyenler olduğu da bilinir. Cüzzama yakalanan kişi 'mukadderat', peşinen ölmüş kabul edilirdi. Eğer oğlu yoksa malının tamamı devlet hazinesine aktarılırdı. O dönemde cüzzamın bir tedavisi bulunamamıştı. Hastalar sadece halktan tecrit edilerek mümkün olduğunca rahat bir şekilde yaşamaları sağlanıyordu. Yılda on iki kurban tahsis edilen Miskinler Tekkesi'ne, her sabah Atik Vâlide İmareti'nden kırk ekmekle çorba, her akşam yine çorba, et ve pilav gelir, haftada iki gece de zerdeli pilav verilirdi. Miskinler Tekkesi'nin önünde yoldan geçen hayırseverlerin para bırakması için sekiz tane sadaka taşı vardı. Bu taşlara para konulduğu zaman 'gözcü dede' denilen hasta içeriye haber verirdi. Ardından cüzzamlılar da hep birlikte dua ederlerdi. Şeyh denen tekke yöneticisi toplanan paraları hastalara dağıtırdı. Cüzzamlılar sosyal hayatta hakir görülmezdi. Bakılmaya, merhamete layık biçareler olarak bilinirdi. Tekkenin odaları iç bahçeye bakıyordu. Her odada bir ocak bulunuyordu. On oda aileleriyle kalan evli cüzzamlılara, altı oda bekârlara, iki oda da son zamanlarda dışarıdan gelen ve cüzzamlı olmayan imama ayrılmıştı; hamamda bir de çamaşırhane vardı. Erkek hastalar aba elbise, katır yemeni, mest-pabuç ve keçe takke; kadın hastalar ise mavi dokumadan çarşaf ve şalvar giyiyordu. Önceleri şehre cüzzamlılar inmez iken daha sonrasında ise şehre inip alışveriş yapmaya başladı. Kaynaklarda bazı cüzzamlı hastaların tavuk besleyip yumurta sattıkları, Ömer Efendi adında bir hastanın yirmi keçisi olduğu yazar. Cumhuriyet döneminde boş kalan tekke çıkan bir yangınla harabeye döndü. Zamanla ortadan kalktı ve sadece çeşmesi kaldı. Miskinler Tekkesi'nin son dönemindeki yaşantıyı Enver Naci şöyle anlatır: 'Karacaahmet'e gelen bir cüzzâmlı çoluk çocuğunu da yanında getirir, hep beraber senelerce bu mezarlık sınırının içinde kalırlardı. Buraya bekâr kadın veya erkek gayet az gelirdi. Ve bu yalnızlar, asıl hücrelerin bulunduğu daireye alınmazlar, cümle kapısı ile büyük daire arasındaki boşlukta yapılmış olan odalara yerleştirilirlerdi. Bu iki kapı arasında her gün bir bekâr nöbet bekler, akşam namazı okunur okunmaz kapıları kapatırdı... Tekke pek kalabalık değildi. Yalnız bu 33 odadan hemen hiç boş kalanı yoktu. Hastalar en çoğaldığı zamanlarda 70-80'i bulmuştur. Tekkenin tenhalaştığı 1322 (1904-5) yılındaki kayıtlarda 16 kişiye düştükleri görülmektedir. Yalnız bu azalmanın sebebi harp sıralarında evkafın tekkeye bakamayışıdır. Son zamanlarda gelen miskinlerin çoğu Âsitaneli ve Tosyalı idi... Buraya gelen hastalara miskin derlerdi... Gerçekten bu hastalar ağır hareket etmekle ün salmışlardı. Ama bu ağırlık hissinin kökü uzvîdir, bedenden gelir. Oradaki hastaların çoğunun el ve ayak parmakları dökülmüştü.'

Osmanlı'nın merhamet yuvası; Miskinler Tekkesi

Cüzzam nedir?