Osmanlı'nın manevi kurucusu Dursun Fakih kimdir?

Osmanlı'nın uç beyliği döneminde, toplumsal dokusunu oluşturan unsurlardan biri fakihlerdi. Anlayışlı, şuurlu, ahlâklı bir din âlimi olarak tanımlanan fakihler, imamlık, hatiplik ve kadılık gibi görevleri üstlenirdi. Osmanlı, 600 yıl dünyaya hükmederek dev bir imparatorluk oluşturdu. Söğüt'te başlayan bu tarihi yolculuk, üç kıtaya yayıldı. Bu imparatorluğun manevi kurucularından biri olan Dursun Fakih, devletin istiklal alameti sayılan hutbeyi okudu. Hayatı hakkında kaynaklarda fazla bilgi bulunmasa da Karaman'da doğduğu bilinir. Fakih, Şeyh Edebali'nin talebesi ve damadıdır. Osman Gazi kimdir? Orta Asya'nın uçsuz bucaksız topraklarını aşıp Anadolu'ya yerleşen 'dört yüz çadırlık bir aşiretin' kısa zamanda tarihin en önemli devleti haline gelmesindeki sır, sadece bilek ve kılıç gücünde saklı değildir. Bunun sırrı, Orta Asya'dan gelen devlet tecrübesinin İslam ile birleşerek yeni bir ruh kazanması ve yeryüzünde adaleti sağlama kızıl elmasında saklıydı. Dursun Fakih, Şeyh Edebali'den tefsir, hadis ve fıkıh okudu ve onun müridi oldu. Seyrüsülûkünü de onun yanında tamamladı. Fakih, Osman Gazi ile birlikte gazalara katıldı ve burada gazilere imamlık yaptı. Osman Bey, 1288'de Karacahisar'ı fethettikten sonra şehrin kadılığına ve kiliseden çevrilen caminin imamlığına Dursun Fakih'i getirdi. Osmanlı'nın ilk fethettiği kale: Karacahisar Aşıkpaşa Tarihi'nde Karacahisar'ın alınması ve Dursun Fakih'in hutbe okuması şöyle anlatılır: 'Karacahisar'ı alınca şehrin evleri boş kaldı. Germiyan ilinden ve başka yerden hayli adamlar geldi. Osman Gazi'den ev istediler. Osman Gazi de verdi. Az zamanda mamur oldu. Kiliseleri de mescit yaptılar. Pazar da kurdular. Halk toplanıp Cuma namazı kılalım ve bir kadı isteyelim dedi. Dursun Fakih derler bir aziz kişi vardı. O halka imamlık ederdi. Hallerini ona söylediler. O da gelip Osman Gazi'nin kayın atası Edebali'yi söylediler. Daha söz bitmeden Osman Gazi geldi. Sorup isteklerini bildi. 'Size ne lazımsa onu yapın, dedi. Dursun Fakih: 'Hanım! Sultandan izin gerektir' dedi. Osman Gazi dedi ki: 'Bu şehri ben kendi kılıcımla aldım. Sultan'ın ne dahli var ki ondan izin alayım? Ona sultanlık veren Allah, bana da gaza ile hanlık verdi. Eğer minneti şu sancak ise ben kendim dahi sancak kaldırıp kâfirlerle uğraştım. Eğer o, ben Selçuk hanedanındanım derse ben de, Gök Alp oğluyum derim. Bu ülkeye ben onlardan önce geldim derse Süleyman Şah dedem de ondan önce geldi.' Halk razı oldu: Kadılığı ve hatipliği Dursun Fakih'e verdi. Cuma hutbesi ilk önce Karacahisar'da okundu. Bayram namazını orada kıldılar. Bunun tarihi, hicretin 699'unda (miladi 28 Eylül 1299) vaki oldu.' Şeyh Edebali kimdir? Oruç Bey Tarihi'nde ise şöyle anlatılır: 'Osman Gazi'nin ilk cuma namazını, Karahisar'ı aldıkta Dursun Fakih derlerdi. Bir kişi vardı, o kıldı. İlk önce Osman adına hutbeyi o okudu. Bayram namazım da kıldı. Hicretin 689'unda idi.' Osmanlı'nın kuruluşunu anlatan 10 kitap Tacüt-tevarih adlı eserde ise Dursun Fakih şöyle tanıtılır: 'Dursun Fakih: Bu şanlı bilgininde doğum yeri Karaman ilidir. Edebali'nin yanında dini hukuk bilgilerini ve uygulamalarıyla ilgili meseleleri ve hükümleri öğrendikten sonra gönlünü saflaştırmaya ve gizli bilgileri bellemeye yönelmiş, çağdaşları arasında pek ileri de bir saygı toplamıştır. Edebali ile olan yakınlığı sonunda onun güneyi ardından da Edebali postuna oturarak gerçekleri öğretenlerin öncülerinden olmuştur.' Osman Bey, fethettiği yerleri beşe böldü ve Bilecik'i Şeyh Edebali'nin idaresine bıraktı. Bilecik'te kalan Dursun Fakih, Edebali'nin vefatından sonra fetva işlerini yürüttü. Kadı olarak atanan Dursun Fakih, dini malumatı özellikle de İslam hukukuna dair bilgileri oldukça iyiydi. Böylece Dursun Fakih, Osmanlı tarihinin ilk kadısı, yani hakimi oldu. Kadı, hukuku ve idari örgütlenmeyi temsil ederdi. Osmanlı Devleti zamanında adalete fazla önem verilir ve sistemin temelinin adalet olduğuna inanılırdı. Bu yüzden kadılar, bağımsız olarak görev yaparlardı. Kadının hükmü olmadan kimse cezalandırılamadığı gibi, vergi toplanması, tahrir yapılması gibi idari tasarruflar da kadının bilgisi olmadan gerçekleştirilemezdi. Padişahlar bile mahkemelere ve kadılara karışamazlardı. Mahkemeler gerektiğinde padişah karşısında halkın haklarını korurdu. Kanunlar padişahın da üstündeydi. Prof. Dr. Halil İnalcık, fıkıh okumuş Edebali ve Dursun Fakıh'ın, Osmanlı uç gazi beylerinin danışmanları olduğunu söyler. Özellikle Orhan Gazi'nin devlet işlerinde, divan ve askeri teşkilatını kurumlaştırırken Şeyh Edebali'ye danışması dikkat çeker. Prof. İnalcık, Dursun Fakih'in yaşadığı çevre hakkında şöyle bir tespitte bulunur: 'Savaş, şeyhlerin desteklediği gazi liderler etrafında, çoğu zaman bu liderlerin adını taşıyan grupların teşekkülünü sağlar. Gaziler, başarı gösteren ünlü liderler, beyler, etraflarına toplanırlar, onun bayrağı altına koşarlar... Uç hayatı büyük tehlikelerle dolu olup şahsi teşebbüsü ister. Zira serhaddın öte tarafında aynı ruhla hareket eden Hristiyan serhad teşkilatı, batı ucunda Bizanslı akritai vardır. Etnik bakımdan uç cemiyeti çok karışıktır. Buraya hareket kabiliyeti büyük göçebelerle merkezden kaçan siyasi muhalifler, rafızîler, maceracılar kaçıp sığınmışlardır. Hinterlandda hakim muhafazakâr yüksek medeniyet şekilleri (teoloji, saray edebiyatı, şer'i hukuk) karşısında uçta mistik ve eklektik henüz kalıplaşmamış bir haklı kültürü (rafızi tarikatlar, mistik ve epik bir edebiyat, örfi ve milli hukuk) hakimdir.' Prof. Dr. Halil İnalcık, Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminde fakihlerin önemine ve devlet yönetimindeki fonksiyonlarını şöyle belirtir: 'Osman bir bölgeyi ele geçirdikten sonra bu ülkeyi nasıl örgütleyeceğini, dini kuralları fakılardan sormaktadır… İleri gelen fakılar, Sünnî İslâm hukukunu bilen insanlar olarak idarede önemli rol oynamışlardır… Osman Gazi zamanında İslâm hukukunu bilen kişilerle devlet kuran bey arasında sıkı ilişkiler, vakfiyeleri yazan bir çeşit bürokrat vardı. Beyliği teşkilâtlandırma, sosyal hayatı düzenleme bakımından bu fakılar ve ahiler son derece önemli bir rol oynamışlardır. Din adamlarının ilk dönemlerde devletin örgütlenmesi ve beylere danışmanlık yapmış olmaları, ilk vezirlerin de onlar arasından seçilmiş olması olayını açıklar. Dursun Fakih, Anadolu'da milli birlik ve kültür birliğinin oluşmasına hizmet etti. Zamanında çok temiz ve hakkında çok iyi zanlar beslenen büyük bir insandı. Yunus Emre, Âşık Paşa ve Gülşehrî ile aynı çağda yaşayan Dursun Fakih, kadılığı ve hatipliği dışında Osmanlı'nın ilk şairlerinden biriydi. Bilinen tek eseri Gazavatnamesinde, Hz. Peygamber'in başta Hz. Ali olmak üzere Halid b. Velid ve diğer sahabeler ile birlikte, puta tapan Benî Pinhân kabilesinin reisi Mukaffa'a karşı giriştiği savaşları anlattı. Osmanlı klasik şiirinin kurucu şairleri Girdi mescit içre nagâh bir yiğit Dursun Fakih'in ölüm tarihi hakkında kesin bilgi bulunmaz. Fakat bazı kaynaklar, şeyhinin yerine geçtikten bir müddet sonra vefat ettiğini kaydeder. Kabri, Bilecik'te Şeyh Edebali Zaviyesi içindeki türbededir. Türbede Şeyh Edebâli, Dursun Fakih ve Muhlis Baba'dan başka Edebali'nin ahfadından bazı kimseler medfundur. Eyüpsultan'da medfun sahabeler