Osmanlı'nın az bilinen üç özel alay birliği

Osmanlı'nın zor bir döneminde tahta çıktan İkinci Abdülhamid Han, şahsi güvenliğine dikkat eden bir padişahtı. Muhafızlara tam anlamıyla güvenmeyen sultan, güvenliğini kendi kurduğu özel bir alayın sağlamasını istedi. Böylece Abdühamid, Yıldız Sarayı'nın etrafına Ertuğrul ve Orhaniye kışlalarını yaptırarak bu kışlalara asker yerleştirdi. Sözlükte 'içine altın ve para gibi kıymetli eşyaların konulduğu kese' anlamına gelen ''surre'' kelimesi, her yıl hac mevsiminde yola çıkan alay, Harem-i şerif ahalisine, zahidlere, mukaddes yerlerin emniyetini sağlayan Mekke emirlerine ve Hicaz bölgesinde yaşayanlara dağıtılan para ve değerli eşyalara denirdi. Böylece 200 kişiden oluşan Söğüt Alayı, Söğüt Maiyet Bölüğü, Ertuğrul Alayı adlarıyla da anılan birliği, Anadolu'nun Bilecik, Söğüt, ve Eskişehir bölgelerinde yaşayan; mertliği, cesareti ve ahlakı bakımından Abdülhamid'in dikkatini çeken gençler tarafından oluşturuldu. Haremeyn'e surre gönderilmeye ne zaman başlandığı tam olarak belli olmamakla birlikte bu âdetin Abbasî Halifesi Mehdî-Billâh zamanında ortaya çıktığı görüşü hâkimdir. Aynı dönemde hac yollarının güvenliği, hac güzergâhı üzerinde bulunan su kuyularının bakımı, hacıların konaklama vb. ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla bazı tedbirlerin alındığı da bilinir. Haremeyn'e her yıl düzenli biçimde surre gönderilmesi ise Abbasî Halifesi Muktedir-Billâh döneminde (908-932) başlandı. Daha sonra Fatımîler, Eyyübîler ve Memlüklüler tarafından da surre geleneği devam ettirildi. Osmanlı Devleti'nin yıkılışına kadar devam eden güzel geleneklerden olan Surre Alayı, İslam topluluklarının arasında bir muhabbet ve hürmet bağı oluşturdu. İkinci Abdülhamid'in özel güvenliğini 'öz hemşerilerim' dediği Söğüt Alayı'na mensup Türk çocukları sağladı. Bu özel muhafız alayının mensupları Karakeçili ailesinin çocuklarıdır. Sultan İkinci Abdülhamid, bu alay ile yakından ilgilenirdi ve onlara çok güvenirdi. Çünkü onlar devleti ayakta tutan Karakeçili aşiretinin mensupları ve Osmanlı hanedanının akrabalarıydı. Osmanlı Devleti'nde ilk bilinen Surre Alayı Yıldırım Beyazıd tarafından Edirne'den gönderildi. Gönderilen hediyeler arasında 80.000 altın da vardı. Bu geleneği Çelebi Mehmet, İkinci Murat Han ve Fatih Sultan Mehmet artırarak devam ettirdi. Yavuz Sultan Selim döneminde halifeliğin Osmanlı'ya geçmesiyle bu daha da sistemleştirildi. Haremeyn-i Şerif'e her şeyin en güzelini layık gören Osmanlı, surre alaylarına özellikle dikkat ediyordu. Osmanlı padişahları, 923'te Haremeyn'in Osmanlı yönetimine girmesinden itibaren surreyi düzenli biçimde gönderdiler. Bu anlamda ilk surrenin daha Yavuz Sultan Selim Kahire'de iken yollandığı bilinmektedir. İkinci Abdülhamid'in seneler boyu başkatipliğini yapmış olan Tahsin Paşa, Söğüt Alayı'nın mensupları hakkında hatıralarında şöyle bahsetti: 'Yıldız Sarayı'nda yaşamış olanların her çeşidini, ahlaki davranışların her rengini, iyilik ve kötülüklerin her derecesini görmüş bir insan sıfatıyla şunu söylemeyi kendime vicdan borcu bilirim ki; damarlarında Türk neslinin temiz ve mübarek kanı dolaşan Karakeçili bölüğünden hiçbir fert, hiçbir şekil ve surette ne şahsen, ne de birisine aracı olarak fenalık etmemiş ve fenalığa alet olmamıştır. Bunlar Yıldız Sarayı'na bir kaya gibi girdiler, dönüş zamanı geldiğinde yine bir kaya gibi tertemiz ve lekesiz çıktılar. Allah kendilerinden razı olsun!' Devletin en zor zamanlarında da devam eden alaylar, Haremeyn evkafı nazırı darüsseade ağalarının sorumluluğuyla hazırlanırdı. Gönderilecek para ve eşyaların listesini gösteren surre-i hümayun defterini darüsseade ağasının yazıcısı ve Haremeyn müfettişi mühürlerdi. İmzalana deftere nişancı tuğra çekerdi. Daha sonra ise padişahın Mekke emirine hitaben yazdırdığı name-i hümayun ağası tarafından surre eminine teslim edilirdi. Her yıl Recep ayının girmesiyle birlikte İstanbul'da surre alayı hazırlıkları başlardı. Recebin on ikinci günü padişahın da katıldığı büyük bir merasim yapılırdı. Söğüt Alayı 200 kişiden oluşan bir süvari birliğiydi ve alayın en önemli özelliği askerlerin Ertuğrul Gazi ile birlikte Söğüt'e gelmiş ailelere mensup olmalarıydı. Askerlerin, son nefeslerine kadar Abdülhamid'e itaat edeceklerine ve sadakat göstereceklerine dair Ertuğrul Gazi'nin türbesinde yemin etmeleri gerekiyordu. Alay mensupları, Abdülhamid'in özel muhafızlığını yapacaklarından, memleketleri ile ilişkilerini kesmeleri gerekecekti, bu yüzden askerlerin kendi istek ve iradeleriyle gelmesi oldukça önemliydi. Ayrıca hânedan mensuplarının, devlet erkânının ve halktan dileyenlerin hazırladıkları hediye ve paralar 'ferâşet çantası' denilen, bir yüzünde gönderenin, diğer yüzünde alıcının adı ve adresi yazılı deri çantalara konularak Evkaf Nezâreti'ne teslim edilirdi. Bunlar da surre alayı ile gönderilirdi. Dönüşte bu çantalar, içinde Haremeyn'den yollanan hediyeler olduğu halde sahiplerine iade edilirdi. Bütün bunlar o yılın surre ve ferâşet defterlerine kaydedilirdi. Söğüt Alayı'na girmenin şartları oldukça zordu. Askerlerin, çok iyi ata binmesi aynı zamanda ahlaklı dürüst ve beş vakit namaz kılması gerekiyordu. Ayrıca askerler, bu hizmeti sağladığı süre boyunca belli bir yaşa gelene kadar evlenmeleri yasaktı. Evlerine dönmek isteyen askerlere üç yıl aradan sonra izin verilirdi ve görevine bundan sonra da devam etmek isteyen askerlerin rütbesi yükseltilerek tayin edilirlerdi. Surre alayının güvenliği güzergâh üzerinde bulunan sancak beyi, beylerbeyi veya valilerce sağlanırdı. 1863 yılı surre alayının Payas civarında eşkıya saldırısına uğrayıp surrenin gasp edilmesi ve bir sonraki hac mevsimine kadar bölgede güvenliğin sağlanamaması yüzünden 1864'ten itibaren deniz yolu tercih edildi ve Beşiktaş İskelesi başlangıç noktası oldu. 'Surre emini'ne sadrazam huzurunda kendisine 'hil'at' giydirilirdi. Surre alayına kalabalık bir maiyet halkıyla beraber muhafız askerler de refakat eder, ayrıca alaya İstanbul'dan ve güzergâh üzerindeki yollardan da hacca gitmek isteyenler katılırlardı. Surre alayı Şam'a varınca, surrenin götürülmesinden sorumlu surre emini, görevini emirü'l-hac mevkiindeki Şam beylerbeyine devrederdi. O da surreyi Mekke'ye ulaştırır, hediyelerin dağıtımı yapıldıktan ve hac farizası yerine getirildikten sonra Mekke şerifinin padişaha hitaben kaleme aldığı bir teşekkür ve dua mektubuyla birlikte alay yine aynı güzergâhı takip ederek İstanbul'a geri dönerdi. Davetliler, Topkapı Sarayı'ndaki Kubbealtı önünde toplandıktan sonra Mekke şerifine gönderilecek mektup ile surre-i hümâyûn torbaları hâfızların okuduğu Kur'ân-ı Kerîm eşliğinde padişah huzurunda mühürlenerek 'surre emin'ine teslim edilirdi. Bundan sonra padişahın hediyeleriyle nâmesinden oluşan mahmil-i şerifi taşıyan deve başta, surre torbalarının yüklendiği diğer deve ve katırlar arkada olmak üzere sarayın orta kapısı olan Bâb-ı Hümâyûn'dan çıkılır ve Sirkeci'deki Kireç İskelesi'ne gelinirdi. Oradan Kaptan Paşa'nın hazırlattığı çektirilere bindirilen surre alayı Üsküdar'a geçirilir ve Mekke-i Mükerreme'ye kadar kara yoluyla gidilirdi. Mekke Emîri tarafından padişahın mektubu Mina mevkiinde okunduktan sonra surre torbaları içindeki paralar defterde yazıldığı şekilde dağıtılırdı. Haccın bitimini müteakip surre emîni, Mekke Emîri'nin padişaha yazdığı cevabı mektup ve hediyeler ile beraber İstanbul'a dönerdi. Surre alayı gidiş ve dönüşünde İstanbul halkının şahit olduğu, yılın en önemli, en çok itibar edilen ve Boğaz'ın her iki yakasında büyük kalabalığın iştirak ettiği, bir dinî merasim halini alıyordu. Törenler Osmanlı Devleti'nin sona erişine kadar bu özelliğini korudu. Eski bir gelenek olan Surre ile birlikte gönderilen Kâbe örtüsü, Osmanlılarda Kanûnî Sultan Süleyman ile başladı. Kâbe örtüsünün yenisi genellikle Kahire'de dokunur ve surre alayı ile yollanırdı. Eskisi de surre alayının dönüşünde İstanbul'a getirilirdi. Kaybolan veya henüz bulunamayan defterler hariç XVI. yüzyılın sonlarından XX. yüzyılın ilk on yılına kadar 5000 civarında surre defteri mevcuttur. Surre-i Hümayunla gönderilen paralar Haremeyn masraflarına harcanırdı. Paralar dışında nadir bulunan kıymetli halılar, seccadeler, avizeler, şamdanlar, paha biçilmez Mushaf-ı şerfiler, levhalar, gümüş perde halkaları, okkalarla buhurlar, elbiseler, Mekke emirine mahsus sırmalı ve işlemeli kaftan, mücevherli kılıç, inciden teşbih ve pek çok kıymetli eşya bulunurdu. Surrenin gelir kaynağı, devrin sultanının gönderdiği özel hediyelerden ve Haremeyn'e tahsis edilen vakıf gelirlerinin şarta uygun olarak toplandığı vakıf tahsisatından oluşuyordu. İslâm'ın mübarek mekânlarından Mescid-i Aksâ'nın bulunduğu Kudüs şehrine de surre gönderilirdi. Örneğin, Sultan III. Murad zamanında Medine'ye 196, Mekke'ye 87 ve Kudüs'e 11 keseden oluşan nakit para yollandı. Surreler, İslâm'da kutsal sayılan beldelere maddî destek sağlamakla beraber özellikle hilâfeti elinde bulunduran Abbâsîler, Memlükler ve Osmanlılar için dinî ve siyasî yönden çok önemliydi. Zaman içerisinde Hicaz üzerindeki nüfuzu hatırlatmanın önemli bir aracı olarak görülen surre alayları Bağdat, Kahire, İstanbul ve Dımaşk gibi hem çıkış noktalarında yılın en önemli dinî ve kısmen de siyasî merasimlerini oluşturuyor, hem de güzergâh boyunca surreyi yollayan iktidarın dinî kimliğinin önemli sembolü diye görülüyordu. Ramazan ayının 27. gecesi olan Kadir Gecesi'nde, Osmanlı padişahı kalabalık bir alayla saraydan çıkar, maiyetiyle bir camiye, genellikle Ayasofya'ya giderek burada hünkâr imamının kıldırdığı kadir namazına katılır, aynı tören alayı ile saraya dönerdi. Ramazanın yaz mevsimine rastladığı yıllarda padişah, yazlık sarayından gündüz Topkapı Sarayı'na gelir, iftarı burada yaptıktan sonra törene katılırdı. Kadir gecesi padişahların saraydan çıkıp, civardaki camilerden birinde namaz kılmaları münâsebetiyle yapılan törene 'Kadir Alayı' deniyordu. Kadir alayına, teşrifattaki ilmiye üyeleri ile sivil ve askeri görevlilerin katılmaları kuraldı. Ayrıca nöbetçi has odalılar da padişaha eşlik ederlerdi. Tören gece yapıldığı için, saraydaki Hırka-i Şerif Dairesi'nden Ayasofya'ya kadar uzanan yolun her iki yanı akkâmlarca meşalelerle aydınlatılırdı. II. Abdülhamid, bu eski geleneğe son vererek kadir namazını Yıldız Hamidiye Camii'nde kılmıştır.

Osmanlı'nın az bilinen üç özel alay birliği

ABDÜLHAMİD'İN EN ÖZEL ALAYI