Osmanlı’da sanatın en büyük himayecisi: Abdülhamid

Osmanlı İmparatorluğu'nun 34'üncü padişahı ve 113'üncü İslam halifesi olarak tahta çıkan Sultan II. Abdülhamid ve döneminin, Osmanlı modernleşmesinde oldukça önemli bir yeri bulunur. Bu dönem, hem dünyada hem de Devlet-i Aliyye sınırları içerisinde siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlar pek çok gelişimin yaşandığı bir tarihsel süreçtir. Dünyanın en buhranlı döneminde, devletin farklı alanlarda çok ciddi sorunlarla karşılaştığı bir zaman diliminde tahta çıkan Abdülhamid, farklı sanatsal uğraşlara sahipti. Bunun sonucu olarak da neredeyse tüm sanat dallarında kayda değer atılımlar yaptı. Sultan Abdülhamid, bilindiği üzere marangozluk ve ahşap ustalığı konusunda oldukça mahir bir kimseydi. Bunun yanı sıra resim yapması, iyi derecede piyano çalması ve hat sanatında icazet alması ile sanatsal alanda ne kadar birikimli olduğunu göstermişti. İyi bir sanatkâr olan Abdülhamid, Osmanlı devlet geleneğinde şekillenen 'sanatı ve sanatçıyı himaye etme ve destekleme' konularında 'hamilik' sıfatı ile büyük bir destek vermişti. Onun himaye ettiği sanat alanları, hem gelenekli sanatlar hem de Batı sanatlarından oluşurdu. Hat, çini, resim, müzik, mimarlık, heykel, tiyatro, sinema, edebiyat, müzecilik, koleksiyonerlik, sergi düzenleme alanlarında pek çok sanatçıyı desteklemişti. Abdülhamid'in bu konudaki en büyük hassasiyeti ise kendisinin de farklı alanlarla uğraşan mahir bir sanatkâr olmasıydı. Ahşap oymacılığı konusunda oldukça ehil olan Abdülhamid, aynı zamanda resim, müzik ve hat sanatında da bazı çalışmalar yapmıştı. Bu nedenle bir sanat eseri ortaya koymanın, hem zorluklarını hem de hazzını bizzat yaşamış; sanat himayesinin çerçevesinde bu durum belirleyici olmuştu. Sanatla uğraşmanın verdiği nezaket ve anlayışla gerçekleştirdiği himaye, onun sanata olana bu yakınlığı ile derinleşmişti. Abdülhamid'in, sanat faaliyetlerine verdiği bu önemli destek, estetik kaygının da ötesinde sanatın bütünleştirme ve iletişim yönünden istifadeyi amaçlamaktaydı. Abdülhamid, sanat himayesi yoluyla ilerleyen yıllarda ülkenin modern sanat ve kuruluşlarının da temellerini atmıştı. Cumhuriyet'in ilanının ardından kurumsallaşan tiyatro, sinema, heykel, müzecilik, arkeoloji gibi alanların alt yapısı Abdülhamid döneminde oluşturulmuştu. Osmanlı hâmilik geleneğinde diğer padişahlar gibi Abdülhamid de sanatçıları yönlendirmiş, sanatsal faaliyetleri bizzat planlamış ve sanat ortamında belirleyici karakter olmuştu. Abdülhamid'in mimar, ressam, müzisyen, edebiyatçı, tiyatrocu, heykeltıraş, fotoğrafçı, hattat gibi sanatçılara özel siparişler verdiği, kimi zaman kendisine sunulan eserlerde değişiklik yaptığı, bazen de yönlendirmede bulunduğu bilinir. Abdülhamid devrinde sanatçıya himaye gösterme, sadece padişaha has bir koruma yolu değildi. Saray çevresindeki devlet büyüklerinin, elçilerin, paşaların, beylerin de üstlendiği bir misyondu. Sanatçılara maddi destek veriyor, onları daha üst düzeyde kişilerle tanıştırıyor; onları, kendilerini geliştirecek çevrelere dâhil ediyor ve sultana takdim ediyorlardı. Abdülhamid devrinde çok uzun yıllar baş ressamlık yapmış olan Fausto Zonaro'nun Sultan'a takdimi böyle olmuştu. Zonaro'yu Abdülhamid'in 'saray ressamı' yapan tablosu Himaye görmek isteyen sanatçıların sultana eserlerini takdim etmeleri belli vesileler ile olmuştu. Bunların en bilinenleri cülus, doğum günü, düğün günleriydi. Elbette bu takdimden önce, çeşitli kademelerden geçen talepler kabul ediliyordu. Bu elemeden geçip padişaha sunulan eserler değerlendiriliyor, eğer gerekiyorsa sanatçı ile padişah görüşüyor; sultanın görüşüne göre gereği yapılıyordu. Sultan Abdülhamid'in, taşranın hemen her yerine açtığı Sanayi Mektepleri, Darûlmuallimler, Aşiret Mektepleri gibi okullarda yer alan sanat dersleri ve sanat atölyelerinin de bu anlamda büyük rolü olmuştu. Sanatta yetenekli çocuklar ve gençler bu okullarda dersler alıyor, hocalar nezaretinde çalışıyor ve ürettikleri eserler eğer gerçekten iyi ise bunların önü açılıyordu. Abdülhamid, bütün eğitim kurumları içinde yer alan sanat mekteplerini destekliyordu. Sultan II. Abdülhamid, başta kendi sarayı olmak üzere desteklediği sanat faaliyetlerinde sanat eserlerine müdahale eden, karar mercii olan en önemli özneydi. Yıldız'da kurduğu hususi marangozhanesi ve Tamirhane-i Hümâyûn adlı mobilya atölyesi ahşap oymacılığı konusunda ciddi bir destek sağlamıştı. Abdülhamid'in uzun yıllar baş ressamlığını yapmış olan Fausto Zonaro, bu makama geçtikten bir süre sonra kendisine sipariş edilen iş ve diğer çalışmalar için Yıldız Sarayı'nda şahsına tahsis edilen köşkte çalışmıştı. Saray Ressamı olan Zonaro, ona sipariş edilen her türlü tabloyu yapacak geniş imkânların da sahibi olmuştu. Ayrıca Zonaro'nun emrine onlarca saray görevlisi verilmişti. Zonaro, bu durumdan memnuniyetini hatıralarında şu cümlelerle ifade etmişti: 'Hayatım zor değildi, ayda bin frankı aşan o sürekli gelirin ayrıcalığını hissediyordum: Rahattım, saygınlığım vardı, çalışıyordum. Daha ne isteyebilirdim ki?' Abdülhamid, saltanatı süresince Yıldız Sarayı'nda müzik, resim, tiyatro sanatçıları için özel salonlar ayırmış, onların her türlü ihtiyacını çabucak karşılamıştı. Sanatçıların, eserlerini pazarlama kaygısı gütmeksizin sanatseverlerle buluşturabileceği çeşitli ortamlar temin etmişti. Bu dönemde Pera, Beyoğlu ve Galata çevresinde çok sayıda müzik evi, sanat galerisi, fotoğrafçı, tiyatro salonu açılmış; Abdülhamid, bu sanatçı ve sanatseverlerle yakın temasta bulunarak ihtiyaçlarını hemen karşılama konusunda çok cömert davranmıştı. Sultan Abdülhamid, madalya ve nişanların kullanımı konusunda çok zengin bir dönem olmuştu. Şefkat nişanı ve imtiyaz madalyası gibi yeni madalya ve nişan türleri ihdas edilmiş; verilen nişanlar, sanatçılar daha iyi işler yaptıklarında yükseltilmişti. Sultan II. Abdülhamid'in ilgi duyduğu sanatlardan biri de resimdi ve bu sanatı bizzat icra etmişti. Resim, bu sanatlardan biridir. Her ne kadar günümüze ona ait bir tablo ya da resim ulaşmamışsa da Abdülhamid, pek çok resim yapmıştı. Aynı zamanda Avrupalı ressamlara çok sayıda sipariş vermişti. Abdülhamid'in kendisinin resmedildiği, önceki padişahlarınki gibi anıtsal portreleri yoktu. Avrupalı ressamlara, kendinden önceki padişahların anıtsal boyutta portrelerini sipariş etmişti. Zonaro, padişahın siparişi üzerine Osmanlı tarihine ilişkin tablolar yapmış, hatta Bellini'nin Fatih portresini kopya etmişti. Sultan II. Abdülhamid, müzik alanına da oldukça ilgiliydi. Onun müziğe olan ilgisi Osmanlı hanedanının yüzyıllardır süregelen musikişinas padişah ve saraylı geleneğinin bir parçasıydı. Sarayda enstrüman çalma, müzik eğitimi alma, beste yapma, özetle müzikle profesyonel olarak ilgilenip, müzik sanatı ile iç içe bir hayat sürme, yaşam tarzı haline gelmişti. Abdülhamid de şehzadeliğinde aldığı müzik eğitimi ve babası Sultan Abdülmecid ile amcası Sultan Abdülaziz zamanında gördüğü müzik himayesinden hareketle saltanatı ve hayatı boyunca musikişinas yönünü hiç kaybetmemişti. Abdülhamid döneminde Batı tarzı müziğe olan desteğin boyutlarını göstermesi açısından Osmanlı sınırları içinde gerçekleştirilen yerli piyano imal girişimleri önem taşır. Girit'te Hanyalı Veysioğlu Mustafa'nın imal ettiği piyano, ilk Osmanlı piyanosudur. Hanyalı Veysioğlu Mustafa, bu piyano projesini Saray'a sunmak istemiş ve bu isteği gerçekleşmiş; Sanayi Madalyası ile taltif edilmişti. Abdülhamid'in mimari alanda gerçekleştirdiği faaliyetlerinde, imparatorluğun çeşitli merkezlerinde eklektik üslupla inşa edilen yapılar, saat kuleleri, modern şehirleri oluşturan kamu binalarının ortaya çıkması ve eski eserlerin tamiratları ile öne çıkar. Sultan, bilhassa Yıldız Sarayı'nın yapılmasında, yenilenmesinde mimari olarak katkı sunmuş; planları tek tek inceleyerek değişiklikler ya da yenilikler yaptırmıştır. Abdülhamid döneminde arkeolojik kazılarda önem arz eden ve yürürlüğe girdikten sonra tam 90 yıl geçerliliğini koruyacak olan Âsâr-ı Âtîka Nizamnamesi oldukça önemlidir. Ülkenin sanat ve kültür değerlerine sahip çıkıldığını gösteren, yabancıların eski eserleri yağmalama hareketlerine set çeken, yabancıların yaptığı arkeolojik kazılarda elde edilen eserlerin tamamının bu ülkenin malı olduğunu belirten bir hukuki metin olan Âsâr-ı Âtîka Nizamnamesi, kültür ve sanat eseri korumacılığını getiren bir hukuki temeldi.

Osmanlı’da sanatın en büyük himayecisi: Abdülhamid

KÖKLÜ DEĞİŞİKLİKLERİN YAŞANDIĞI BİR SÜREÇTİ