Osmanlı dönemi İstanbul'unun korkulu rüyası: Patlıcan yangınları

İstanbul, tarih boyunca ismi, konumu, güzelliği ile nam salmış bir şehirdir. Birçok medeniyete ev sahipliği yapan bu güzide şehir, Boğaz'ı, seyirlik tepeleri, malikaneleri ve bağrında büyüttüğü eski medeniyetlere ait yapıları ile hep dikkat çekmiştir. Bizans'a başkentlik yaptıktan sonra dünyaya tarih yazdıran Osmanlı İmparatorluğu'nun himayesine geçer ve devletin payitahtı olur. Üstad Necip Fazıl'ın Canım İstanbul şiirinde dediği gibi yedi tepe üstünde zaman bir gergef işler ve İstanbul, Osmanlı mimarisinin en güzel haliyle şekillenir. Cumbalı evleri, erguvan kokan has bahçeleri, gümüş kubbeleri, süngü gibi göğe yükselen minareleri ve muhabbet dolu mahalleleriyle... Güzelin bahtı kara derler, Osmanlı'nın göz bebeği İstanbul'da talihsiz olaylar da yaşanır. Tarih boyunca zelzele, sel ve yangın başına bela olur, şehri yakıp yıkar. Bunlardan en bilineni II. Beyazıt döneminde gerçekleşen ve tarihe Küçük Kıyamet olarak geçen Büyük İstanbul Depremi'dir. Artçılarla beraber tam bir buçuk ay süren depremin ardından gerçekleşen tsunami ile şehir yerle bir olur. Devlet ve halk bu zor zamanlarda beraber ayağa kalkar, şehir tekrar hayat bulur. İmparatorluk, cami, medrese, hastane gibi kamu kurumlarını taştan, evlerini ise ahşaptan yaparak şehri baştan sona imar eder. Böylece aniden oluşan depremlerde ciddi can kaybı yaşanmaz ve ahşabın esnekliği ile de insanlar kaçma fırsatı yakalar. İstanbul'u 514 yıl önce yıkan küçük kıyamet İstanbul, tekrar güzel günlerine dönse de dedik ya bahtı kara… Deprem ve sellerle boğuşan payitaht, bu sefer yangınlarla kavrulur. Tarihe İstanbul Yangınları diye geçen bu felaketin müsebbibi ise patlıcandır… Asırlar önce Osmanlı'da doğmuş olsaydınız 'Patlıcan mevsimi gelince, İstanbul'da deliler ile yangınlar çoğalır!' deyimine muhatap olurdunuz. Başta kulağa garip gelse de bu deyim, mecaz değil gerçek bir anlamı karşılar. İstanbul'un gözcüsü: Beyazıt Yangın Kulesi Ağustos ve eylül aylarında yiyeceklerin kısa ömürlü olması ve saklama ihtimalinin düşük olması sebebiyle insanlar, bu mevsimin sebzesi olan patlıcanı fazlaca tüketir. Patlıcanın bol olduğu, hasatının çok fazla yapıldığı ağustos ve eylül aylarında İstanbulluların vazgeçemediği kara sevdası patlıcan, büyük yangınlara sebebiyet verir. Şehrin kabus gibi zamanlar geçirmesine neden olur. Bilhassa İstanbul'da ahşap konaklarda oturan halk, mevsimin gelmesiyle patlıcanı közler. Köz için yakılan mangallardan sıçrayan kıvılcımlar, binlerce binanın kül eder. Ağustos sıcağında kuruyan konaklar, patlıcan tavasının ocakta unutulması veya kızgın yağa su sıçramasıyla hızlıca tutuşur. Yangınlar öyle yıkıcı olur ki söndürülmesi günlerce sürer. İstanbul'u kül eden Beyoğlu yangınında İngiliz elçinin tarihi yanılgısı Ufak bir dikkatsizlikle başlayan yangınlar, önce sokağı sonra koca bir mahalleyi yok eder. Öyle ki y İstanbul'a giriş ve çıkışlar bir müddet yasaklanır. Yangınlarda en büyük kural, kaçmamaktır. O dönemlerde Osmanlı itfaiyecileri halka kaçmamasını, bir yangın anında tulumbacılar gelene kadar müdahale etmelerini ve bunun İstanbul kadısının emri olduğunu söyler. Fakat yangınlar öyle şiddetlidir ki tulumbacılar naralarla alana gelene kadar alevler konakları yalayıp yutar. Ardı kesilmeyen yangınlara önlem olması için iki mühim kural getirilir. Bunların ilki yangın çıktığında tüm mahallenin birlikte söndürme çalışmasına başlaması, ikincisi ise her evin damında içi su dolu bir fıçı ve çatıya uzanan bir merdiven bulunmasıdır. Bunlara uymayan ağır cezalandırılacak ve her 2-3 haftada bir evler teftiş edilecektir. Gerçekten de İstanbul halkı bir yangın anında topyekûn hareket eder, alevlerin varacağı yeri kestirip durdurmaya çalışır. Lakin yeterli olmaz. Rüzgârlı akşamlarda çok daha büyük sorunlara sebep olur. Böylelikle halk arasında 'Patlıcan Yangınları' olarak anılır. Patlıcan yangınlarının sebep olduğu en büyük yangın, İstanbul'u mahşer alanına çeviren Çırçır yangınıdır. 23 Ağustos 1908'de Saraçhane başında başlayan yangın üç kola yayılır. Tüm gayretlere rağmen alevler, rüzgârın da etkisiyle hızla yayılır. Yangının söndürülmesi için terkos muslukları, çeşmeler ve Fatih'teki büyük havuz açılır ve tulumbacılara bağlanır. Bunun yanında Üsküdar, Beyoğlu ve Fatih itfaiyecileri ve halk büyük bir dayanışma ile gece gündüz çalışır. İki gün iki gece süren yangın, Saraçhane'den Bozdoğan Kemeri'ne kadar büyük bir alanı tahrip eder. Birçok okul, medrese, cami, karakol, dükkân ve ev kül olur, binlerce hayvan telef olur. Halk Şehzade, Fatih ve Süleymaniye camilerinin avlularında, bahçe ve arsalarda sabahlar. Evsiz kalanlar için Harbiye Nezareti'nden çadırlar getirilir ve aileler buralara yerleştirilir, insanlara sıcak yemek dağıtılır. Osmanlı'da ormanları yakanlara ağır cezalar verilirdi Hastalanan insanların ve yaralanan hayvanların bakımlarını devlet üstlenir. Yeni yapılar inşa edilir. 1500 konak ve birçok yapının kül olduğu yangını, İslamiyet ve Osmanlı üzerine araştırma ve yazılarıyla tanınan eski Osmanlı subayı yazar Ragıp Akyavaş şöyle anlatır: 'Şimdiki üniversite meydanında (O zaman Harbiye Nezareti) Namık Kemal'in Vatan Yahut Silistre'si oynuyordu. Çırçır'da bir yangın çıktı. İki gün iki gece devam etti. İstanbul'un göbeğini Yemen çöllerine çevirdi. Bu afet, patlıcandan çıktı. Zeyrek'de başlayıp Vefa'da stop eden yangın da patlıcandan çıktı. Çocukluğumda Kadıköy'ün ortasında çıkan ve büyük bir sahayı kül eden yangın yorgancı İsmail Efendi'nin evinde patlıcan kızartılırken tavanın alev almasından çıktı.' Yangınlar, Cumhuriyet döneminin aksine Osmanlı'nın günlük problemleri arasındadır. Çok sık çıkan yangınlar halk psikolojisini de etkiler. Rivayete göre nasıl olsa bir gün yanar düşüncesiyle evlerini yarım inşa etmeye başlar. O dönemde İstanbul'da yangınların sayısı daha da artar. Bunlardan biri de 'Haraç Yangınları' olarak bilinen kundak yangınlarıdır. Eskilerin deyimiyle 'Padişah gelmez, yangın sönmez' sözü haraç yangınları için söylenen bir deyimdir. O dönemde çıkan yangınlara sarayın emriyle Yeniçeri askerleri de yardıma gider ve alevler büyümeden söndürür. Padişah da yangın olan yere gelir ve uzaktan çalışmaları izler, alevleri söndürenlere akçe (haraç) dağıtır. Zamanla Yeniçeri Ocağı'nın nizamı bozulur ve acemi oğlanlar akçe için yangınlar çıkarır. Bu olay Fransız gezginlerin jurnallerine de geçer. Osmanlı'da orman yangınları ile mücadele Osmanlı'da yaşadığı bir diğer felaket, 1905 yangınıdır. Eski payitaht Edirne'de çıkan yangında Kaleiçi, Tahtakale, Manyas Kafeskapı, Alipaşa Çarşısı'nın arkası, Darü'l Hadis Camii civarı ve Zindanaltı semtleri etkilenir. 6 saat süren yangın Rum ve Yahudi mahallelerine de yayılır ve binlerce insan hayatını kaybeder. Kaleiçi'nde evleri yanan Rumların çoğu Büyükada ve Heybeliada'ya göç eder. Yahudiler ise alevlere teslim olan sinagogları için II. Abdülhamid'e başvurur ve yardım ister. İnsanların ibadet ve din özgürlüğüne saygı gösteren Sultan Abdülhamid başta yanan cami ve medreseler olmak üzere Edirne'ye bir de sinagog inşa ettirir. İstanbul'u yangınlardan koruyan kahramanlar 'tulumbacılar' Cumhuriyet dönemine gelindiğinde ise yangınlar yine gündem olur. Osmanlı'ya nazaran taş ve tuğladan imar ve inşa olan yapılar karşımıza çıksa da patlıcan mevsimi geldi mi mahallelerde yangınlar yine yüzünü gösterir. Bu dönemlerde daha çok İstanbul'un tarihi ahşap dokulu mimarisinde çıkan yangınlara önlem olarak gazetelere 'Patlıcan mevsimi geldi, hanımlar dikkat' uyarısı basılır. Bunca felakete sebebiyet vermesine rağmen mutfağımızın vazgeçilmez sebzesi olan patlıcan, başka bir ülkede bu sorunlara sebebiyet verseydi hala mutfaklarında olur muydu bilinmez ama bizim mutfağımız gözdesi olmaya devam edeceği kesin... Şehriban Karakuş

AKADEMİK

İLAHİYAT

Kur'an

TARİH

EDEBİYAT

SİNEMA

MÜZİK

EĞİTİM

FELSEFE

SOSYOLOJİ

PSİKOLOJİ

GALERİ

LİSTELER

FİKRİYAT TV

ESMA-İ HÜSNA

İSLAM

MÜZİK

FİKRİYAT AKADEMİ

Osmanlı dönemi İstanbul'unun korkulu rüyası: Patlıcan yangınları

OSMANLI’NIN GÖZ BEBEĞİ İSTANBUL