Osmanlı çekirge istilası ile nasıl mücadele etti?

Çekirge istilası, kutsal kitaplarda Allahü Teala'nın Hz. Musa'ya mucize, Firavun ile halkına ise ceza olarak verdiği bir felaket olarak meşhur olmuştu. Hz. Musa'ya inanmayan Mısırlılar bit salgını, kurbağa istilası, sel felaketi, suyun kana bulanması, çekirge istilası gibi pek çok ilahi belalara maruz kalmıştı. Tarih boyunca insanlık pek çok kere çekirgeler tarafından istilaya uğradı. Osmanlı'da görülen hastalıklar ve tedavi yöntemleri Çekirgelerin, tarihin değişik dönemlerinde insanların geçim kaynağı olan tahıl, sebze ve meyve sahalarına verdiği zarar, afet derecesine ulaşmış ve bu böceklerin istila ettiği bölgelerde kıtlıklar yaşanmıştı. İlkbaharda yumurtalar etkili bir biçimde imha edildiğinde çekirgelerin verdiği zararlar en aza indirgeniyordu. Fakat tarım bölgelerini asıl vuran, ilgili bölgede mevcut olan yumurtalardan ortaya çıkan çekirgelerden ziyade güneyden, Sudan civarındaki çöl bölgelerinden gelen büyük sürüler olmuştu. Hayvanlardan insanlara bulaşan 5 tehlikeli hastalık Osmanlı'nın da çekirge istilasına karşı savaşı, çöl bölgelerinden sürüler halinde gelen çekirgeler ile olmuştu. Osmanlı Devleti'ni bir dönem maddi ve manevi olarak büyük zarara uğratmıştı. Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde halkı çaresiz bırakan, doğal afet olarak gördükleri çekirge istilaları vardı. Osmanlı'nın hastalıklara geçit vermeyen karantina adası; Urla Tahaffuzhanesi Yıllarca, Afrika çöllerinden gelen çekirge sürülerinin istilalarına maruz kalan Osmanlı ülkesinde bu durum pek çok olumsuzluğu beraberinde getirmişti. Bu zararların başında tarım alanlarının gördüğü tahribat sebebiyle hububat fiyatlarında aşırı artışlar; bölgesel kıtlıklar ve hatta iç göçler yer almaktaydı. Yirminci yüzyıl başlarına kadar çekirge istilalarına karşı kapsamlı ve planlı bir mücadele yapılmamıştı. Alınan önemler daha ziyade halkın öncülüğünde gerçekleşiyordu. Osmanlı'nın çevresel sorunlara karşı aldığı tedbirler Çekirge istilasına uğrayan beldelerde halk, öncelikle kendi imkanlarını kullanıp çekirgelerden kurtulma yollarını arıyordu. Baş edemezlerse, Osmanlı'nın emriyle yardımlarına asker koşuyordu. Örneğin Şam'da 1852'deki çekirge istilasında birkaç tabur asker bölgeye gönderilerek ahali sıkıntıdan kurtarılmıştı. Geçmişten günümüze yayımlanan 10 İnsan Hakları Bildirgesi Osmanlı döneminde her bölgenin kendine uygun geliştirdiği bir mücadele yöntemi vardı. Kıbrıs usulü denilen mücadele yöntemi de bunların en iyisiydi. Bu yönteme göre elli metre uzunluğunda ve seksen santimetre yüksekliğinde olan bir bezin altında bir çukur kazılır ve içi teneke veya çinko kaplanırdı. Ahali, çekirgeleri bu beze doğru çekerdi. Çekirgeler bezlerin bulunduğu yere gelince üzerine çıkıp, muşambadan kayıp çukura düşerlerdi. Çukurun ağzındaki yerin iç tarafı teneke veya çinko olduğundan dışarı çıkamazlardı. Çukurun üzeri hemen toprakla ve sönmemiş kireçle örtülürdü. Tarih boyunca uygulanan karantinalar Osmanlı'da sığırcık kuşları da çekirge istilasına karşı çözüm olarak kullanılırdı. Çekirge ile mücadelenin tamamlanması için çekirgelerin toprağa bıraktığı yumurtaların toplanıp yok edilmesi gerekiyordu. Sığırcık kuşları çekirge yumurtalarını topraktan çıkararak yiyip yok ederlerdi. Sığırcık kuşları Osmanlı'nın çekirgelere karşı kullandığı en iyi kozdu. Halil İnalcık'ın kaleminden Osmanlı hakkında bilinmesi gerekenler Oruç Bey Tarihi'nde çekirge istilasına çözüm olarak görülen sığırcık kuşları şu şekilde yer alır: 'Acem ülkesinde İsfahan bölgesinde bir pınar vardır, Sığırcık Pınarı derler. Ne zaman ki bir memlekette çekirgelik olsa, memleketleri o afetten Allahü Teala saklaya, o pınarın suyundan ne kadar gerekse ve ne kadar isterlerse alıp yere koymadan o memlekete iletirler. Suyu götürdükleri yere koyarlar. O suya birkaç sığırcık gelir. Su nerede konuldu ise, birkaç gün sonra o memlekette sonsuz sığırcık gelir, sayısını Allah bilir. Sığırcıklar o memlekette kalırlar, gitmezler; o vilayette kalan çekirgeleri kırarlar, helak ederler.' Osmanlı tarihinde az bilinen 35 ilginç bilgi Osmanlı'nın çekirge istilasına bulduğu çözüm önerilerinden biri sığırcık kuşlarını çekirge olan memleketlere getiren sığırcık suyuydu. Bir bölgede çekirge istilası olduğu vakit 'sığırcık şeyhleri' kendilerinin himayesinde bulunan suları özel metotlarla o beldeye götürürler , o suyla beraber sığırcık kuşları da oraya akın edip çekirgeleri telef ederdi. Belli yerlerde olan sığırcık suyunu sığırcık şeyhleri istila olan yerlere götürerek bölgedeki zararı gidermeye çalışırdı. Bu sığırcık şeyhlerinden en meşhuru Şeyh Ali Semarkandi hazretleriydi. Sayıları milyonlara ulaşan çekirgeler toplu olarak hareket edip geçtikleri yerlerde ot ve yeşillik namına bir şey bırakmıyorlardı. Halk bir süre sonra çekirge ile mücadelede toplu ve belli bir kurala göre hareket edemediği için zamanla çekirgelerin yok edilmesine dair bir nizamname yayımlanmıştı. Yedikıta dergisinin Haziran 2014 tarihli 70. sayısında yer verildiğine göre 1908 yılında Orman, Maadin ve Ziraat Bakanlığı tarafından hazırlanan Çekirge İtlaf (Yok etme) Nizamnamesi şu şekildeydi: 1. Bir yerde çekirgeler gerek yumurtalardan oluşmuş gerekse başka yerlerden uçarak gelmiş olsun, köy ihtiyar meclisleri ve muhtarları durumu derhal bağlı bulundukları nahiye ve ilçe kaymakamlığına bunlar da liva mutasarrıflığına ve vilayete diğer taraftan da komşu kazalara haber verecekler, Valilik de Dahiliye ve Ziraat Nezareti'ne telgrafla haber verecektir. 2. Çekirgeler yazın zara verdikten sonra hepsi bir yere toplanıp yumurtalar ve toprak altına gömerler. Böyle çekirge zuhur etmiş olan yerlerin yöneticileri çekirgelerin yumurta bırakmış oldukları mahalleri her türlü vasıtayla arayıp tarayarak ilgil yerleri işaret ederler. İşaretli yerleri ve sokakları birer deftere kaydettirir ve bu defterlerin birer suretini hemen illere gönderirler. 3. Bir ilde çekirge zuhur ettiğinde o ilin başkanlığında İdare Meclisi ve Belediyeden, Ticaret ve Ziraat Odalarından birer aza ile Ziraat Fen memuru ve Ziraat Bankası memurundan oluşan bir komisyon teşkil edilecektir. Bu komisyon, istihdamı gereken sözleşmeli memur ücretlerini, gerekli araç gereç masraflarını gereken araştırmayı yaptıktan sonra tayin edip ödeyecek ve ayrıntılı bir cetvelini tarihiyle beraber Ziraat Bakanlığına gönderecektir. 4. Zikredilen ilk komisyonundan üçüncü madde gereğince gönderilecek tahakkuk cetveli üzerine, Ziraat Bakanlığı uygun görülen miktarı Ziraat Bankası şubelerine havale edecektir. Gönderilen meblağ, Çekirge Komisyonu marifetiyle ihtiyacı olan yerlere taksim edilecektir. Belirlenen ücretlerin dağıtılması ve harcanmasında il ve ilçe komisyonları yetkili olacaktır. 5. Çekirge yumurtası tespit edilen yerlerin amele cetvelinde isimleri yazılı ahali, mahalleri dahilini kendi çiftleriyle ücretsiz sürüp veya kazıp yumurtaları toplayacaklardır. Mükellef olan her fert belirlenecek miktarda yumurta toplayıp ambarda teslim etmeye mecbur tutulacaktır.Çekirge yumurtaları çok fazla olursa komşu köyler yardıma edeceklerdir. 6. Köy ve kasaba dışındaki tohumların toplama ve itlafı için oralara en yakın köylerden amele ve çiftler gönderilerek bunlarla o gibi yerler sürdürülecek ve yumurtalar toplattırılacaktır. Ancak bu suretle sevk olunacak amele ile çift başına, uygun miktar ücret verilecek ve bu ücretlerin miktarı il merkez komisyonu tarafından belirlenecektir. 7. Çekirge tohumları itlaf edildikten sonra ilkbaharda sürfe halinde bir miktar çekirgenin zuhur ettiği görülecek olursa ilçe komisyonları hemen mükellef ahaliyi sevk ederek tarifnamede gösterildiği gibi sürfelerin tamamen itlafına çalışılacaktır. 8. İlçelerde oluşturulacak komisyonlar yumurta toplama, çekirge itlafı gibi hususlarda yetkili olacaktır. Velhasıl bu komisyonlar çekirge ve yumurtaların itlafı hakkında her türlü tedbiri alıp icra edecekler ve her hafta toplanan miktar ve yapılan işleri ihtiva eden birer kıta cetvel düzenlenerek ilk komisyonuna takdim edip göndereceklerdir. 9. Ahaliden mükellef olan her fert tayin olunan yumurtaları kısa zamanda toplayıp uygun merkezlerde açılacak ambarlara getirerek teslim ederler. Yumurtalar ambar memuru tarafından ölçülerek teslim alınacak, karşılığında bir ilmühaber verilecek ve bu ambar memurluklarına güvenilir kimseler seçilecektir. 10. Çekirge tohumları tamamen toplattırılıp ambara konulduktan sonra itlaf için köylere su ve kuyu membalarına uzak olan mahallerde derin çukurlar kazdırılacaktır. Tohumlar bu çukurlara iyice bastırıldıktan sonra üzerlerine kafi miktarda sönmemiş kireç dökülüp onun üzerine de en az bir aşın kalılığında toprak örtülecektir. 11. Bu nizamnameye göre çekirge tohumunun itlafı için köylere gidecek görevli memurlara verilecek mazbatalar ve meblağlar, Mahalli İdra Meclisi'nde tasdik olunduktan sonra belirlenen miktarı geçmemek şartıyla Ziraat Bankası şube veya sandıklarından ödenecektir. 12. İşbu nizamname hükümlerinin icrasi Dahiliye, Ziraat ve Ticaret Bakanlıklarına aittir. Nizamnameye bu hususların nasıl uygulanacağını gösteren bir de tarifname eklenmiştir.