Müslüman kimyagerlerin petrole dair önemli keşifleri

İslam uygarlığında sıvıları kaynama noktalarındaki farklılıklara dayalı olarak ayırmaya yarayan damıtma işlemi, Müslüman kimyagerler tarafından 8'inci yüzyıldan itibaren biliniyordu. İlk ve en çok bilinen damıtma uygulaması gülsuyu ve esans üretimindeydi. Daha çok Müslüman yönetiminde yaşayan gayrimüslimlerce üretilip tüketilen şarabı damıtmak suretiyle saf alkol de elde ediliyordu. Müslüman âlim Câbir bin Hayyân, alkolün damıtılmasına uygulanabilen bir soğutma tekniğini açıklamıştı. Bu şekilde damıtılan alkol ve alkollü lapalar, İslam dininde alkol ve diğer toksik içeceklerin tüketimi haram olduğundan; asit, ilaç, parfüm ve mürekkep üretmek amacıyla kimyasal işlemlerde kullanılıyordu. Günümüzde damıtma laboratuvarlarında hala kullanılan damıtıcı imbiği 8'inci yüzyılda ilk kez geliştiren Câbir'di. Damıtma sürecinde ihtiyaç duyulan sıvıları soğutmak suretiyle yoğunlaştıran imbiğin adı, kimya terminolojisinin çoğunda olduğu gibi, Arapça 'damıtıcının başlığı' anlamına gelen el-imbik kelimesinden gelir. Bugünkü damıtıcılarda dahi bir boruyla bağlı iki adet imbik bulunur. Câbir, imbikte gözlemlediği kaynayan şarap ve tuzdan yanıcı buhar çıkması fenomenini kimya kitabında şu şekilde anlatır: 'Şarap, tuz ve faydasız sanılan ancak güzel özelliklere sahip olan benzer maddeler kaynadığında şişelerin ağzından ateş çıkar; bunlar bu bilimlerde büyük öneme sahiptir.' Câbir'in yaşadığı dönemden itibaren, alkolün yanıcılık özelliğinden yoğun olarak istifade edilmişti. 14'üncü yüzyıla ait askeri kitap ve el yazmalarında, damıtılmış eski üzüm şarabının askeri ateş üretiminin önemli hammaddelerinden biri haline geldiği bilgisi yer alır. Aynı el yazmaları, damıtılmış sıvıların kolay alev alabileceği ve bu sebeple kuma gömülü kaplarda saklanmaları gerektiği yönünde uyarılar da içerir. Parfüm damıtma yöntemleriyle tanınan Kindî bu yöntemleri 9'uncu yüzyılda kaleme aldığı Kitâb el Kimya el-ıtr adlı eserinde şu sözlerle anlatır: '...Şarabı su banyosuyla damıttığımızda rengi gülsuyu gibi çıkar. Sirke de damıtıldığında gülsuyu renginde çıkar.' Tunuslu İbn Bâdis, gümüş renginde mürekkep elde etmek için gümüş eğe talaşının damıtılmış şarap ile pulverize edilmesini bundan dokuz yüz yıl önce açıklıyordu: 'Gümüş eğe ile talaşını alın ve damıtılmış şarap ile üç gün boyunca öğütün; daha sonra kurutun ve çamur kıvamına gelene kadar yeniden damıtılmış şarap ile öğütün, daha sonra suyla durulayın...' Müslümanlar için alkollü içecekler tüketmek haram olmasına karşın; damıtma yoluyla alkolü keşfetmeleri, insanlık için oldukça faydalı ve zararsız amaçlar için oldu. Alkolün keşfedilmesiyle eczadan kozmetiğe kadar birçok sektörde çok sayıda yeni ürün ortaya çıktı. Bin yıl önce yaptıkları bu çalışmaların çoğu pratik uygulama alanlarına sahipti ve bu içerimlerin araştırılmasıyla mürekkep, cila, lehim, çimento ve taklit inci gibi yeni ürünler üretilebildi. Bağımsız ürünlerin yanı sıra endüstriler de böylece ortaya çıkmaya başlayacaktı. Sentetik kimyanın temelini atan kilit deneyler arasında Râzî'nin yaptığı deneyler yer alır. Bu deneylerde elde ettiği sonuçları Şap ve Tuzlar Üzerine adlı eserinde anlatan Râzî, merkürik klorürün 'aşındırıcı süblimat' olarak nasıl elde edileceğini açıklar. Bugün haşere ilaçlarında kullanılan merkürik klorürün keşfedilmesi başka sentetik maddelerin keşfi için de ilham kaynağı oldu. Aşındırıcı süblimatın bulunması ve bu maddenin başka malzemeleri de klorlaştırabildiğinin keşfedilmesiyle mineral asitleri bir bir ortaya çıkmaya başladı. Aşındırıcı süblimat günümüzde ilaçbilim alanında kanamayı durdurucu, uyarıcı, yakıcı ve antiseptik gibi önemli uygulama özelliklerine sahiptir. Orta Çağ'da ticarî kimya ve ağır kimyasallar alanında yapılan en büyük atılımlar arasında kayalardaki şap içeriğinin ayrıştırılması yer alır. Şaptaşının yapay yoldan aşındırılmasıyla elde edilen şap kâğıt, boya ve sülfürik asit üretiminde kullanılıyordu. Sülfürik ve hidroklorik gibi asitleri keşfeden Câbir oldu. Ayrıca Müslümanlar 'amonyak şapı' ya da amonyak alüminyum şapını kristalize etme işlemini de yapabiliyordu. Müslüman kimyagerlerin damıtma yöntemi ve sistematik çalışmaları ile elde edilen ürünlerden bir tanesi de sudan sonra hayatın en büyük vazgeçilmezi olan petroldür. Arapçada neft olarak bilinen bu siyah balçığın 4 binden fazla kullanım alanı bulunur. Bugün ham petrolün işlenerek petrol, gazyağı, asfalt ve plastik üretilebilmesi Müslüman âlimlerin gerçekleştirdiği damıtma keşfi sayesinde gerçekleştirilmektedir.

Müslüman kimyagerlerin petrole dair önemli keşifleri

İSLAM UYGARLIĞINDA SIVILARI AYIRMA YÖNTEMİ