Müslüman alimlerin minerallere dair keşifleri

Müslüman âlimler, özellikle de kimyasal çalışmalarında doğanın sunduğu unsurları en iyi şekilde değerlendirmişlerdir. Kimya kelimesi, Batı dillerine de Arapçadan geçmiş; 'el kimiya' olan bu kelime, Batıda alchemy olarak yer bulmuştur. Müslüman kimyasının 200 yıl süren altın çağında özellikle üç kimyager göze çarpar: 🔸 722'de İran'da doğup 815'te ölen Câbir bir Hayyân. 🔸 865'te doğup 925'te ölen İranlı âlim Muhammed bin Zekeriya er-Râzi. 🔸 801'de doğup 873'te ölen Iraklı âlim Kindi. İslam uygarlığında kimya üzerine yaptığı çalışmalarla tarihe adını yazdıran Müslüman âlim Câbir bin Hayyan, pek çok kimyasal karışım ve formül üretmiştir. 🔸 Câbir bin Hayyan, pratiğin yanı sıra teorinin de oldukça önemli olduğuna dikkat çekmiştir. 🔸 Oluşturulan iksirlerde minerallerden, hayvansal ve bitkisel ürünlerden de faydalanmıştır. 🔸 Câbir, doğada bulunan elementlere etki sağlayan dört prensibe ilişkin şöyle bir tespitte bulunmuştur: 'Üç doğa âleminden olan cisimlere etkide bulunan dört prensip, onları etkileyen ve renklerini belirleyen ateş, su, hava ve topraktır. Aslında üç doğa âleminde bu dört elementin sonucu olmayan hiçbir aksiyon yoktur. Dolayısıyla bu bilimde (kimya), çok zayıf olanlarını güçlendirmek ve çok güçlü olanlarını zayıflatmak suretiyle, yani kısaca kusurlu olanı ıslah ederek söz konusu elementleri işlemeye dayanmaktayız. Üç doğa âlemindeki bu dört elementi kullanmayı kim başarır ise bu sayede her bilgiye ulaşır ve yaratılış bilgisini ve doğa sanatını kavrar.' 🔸 Câbir, 'ilm el havaşş' olarak adlandırdığı bir sistemle, minerallerin, bitkilerin ve hayvanların özelliklerini, onların niteliklerini teknik ve tıp açısından incelemiştir. 🔸 Câbir, gerçekleştirdiği çalışmalarda yabancı kültürlerden, özellikle Yunan kültüründen çok sayıda eserin tercümeler yoluyla İslam coğrafyasında bulunduğu 8. yüzyılda geniş bir bilgiye sahip olmuştur. İslam uygarlığında mineraloji, öncelikle Yunanlıların kaleme aldığı eserlerin tercümesi ile Müslüman âlimlerin ulaşabildiği kaynaklar üzerinden ele alınmıştır. 🔸 Konu ve dil uzmanı Süryaniler ile Persler, Yunanların eserlerini kendi dillerine taşımaya başlamış ve bu sayede daha fazla yararlanabilmenin önünü açmıştır. 🔸 Böylece matematik, astronomik, doğa bilimi ve tıbbi konulara ilişkin pek çok eser Müslümanların faydalanabileceği kaynaklar haline gelmiştir. 🔸 Mineraloji ile ilgili yapılan çalışmalar bilim tarihinde dört büyük kültür çevresinde ele alınır: Mısır-Babil, Yunan-Roma, İslam ve Yeni Çağa götüren Hristiyan-Avrupa kültür çevresi. 🔸 Genel anlamda bakıldığında hepsinin birbiri ile yakın ve nesnel ilişkiler içinde olduğunu söylemek mümkündür. 🔍 Kimyanın temellerini atan üç İslam alimi Mineraloji alanındaki Yunan bilginler, bu minerallere, taşların isimlerine ve sahip oldukları özelliklere dair kaynaklarından söz etmemişlerdir. 🔸 Müslüman âlimler ise bu konuda oldukça titiz davranmışlar; hakkında bilgi aldıkları her taşı, kaynağını belirtmişler ve yazar, eser adı gibi verilere de yer vermişlerdir. 🔸 Arap-İslam mineralojisinde başat kaynaklardan olan Aristoteles'in taşlar kitabı Arapçaya tercüme edilmiş; içerisinde 72 taş tarif edilmiştir. 🔸 Yunanların eserlerinden bu anlamda istifade etmek, İslam öncesi ve erken İslam döneminde Akdeniz bölgesinde oldukça yaygındır. 🔸 Bu eserlerin önemi erken dönemde fark edilerek tercüme edilmiş ve 'gerçek' sayılarak 'pseudo' ismi altında alıntılanmışlardır. Yunanların mineraloji, farmakoloji ve tıpla ilgili pseudo eserleriyle birlikte İslam coğrafyasında minerallerin yalın ve doğaya ilişkin tariflerine ulaşılmıştır. 🔸 Bununla birlikte taşların etkileri, muska gibi sihirli özelliklerine dair kullanımları hakkındaki görüşlerin de aktarıldığı bilinir. 🔸 Arap-İslam mineralojisinde Hintçe ve Farsça kaynaklardan pek çok izler görülür; ancak bunların ağırlığı Yunan kaynakları kadar değildir. 🔸 Alman şarkiyatçısı ve doğa tarihçisi Julius Ferdinand Ruska, Arapça kozmoloji ve doğa felsefesi eserlerinde, minerallerin oluşumuna ve kimyasal özelliklerine ilişkin pek çok vurguya dikkat çekmiştir. 10. yüzyılda ansiklopedik risaleleriyle tanınan felsefe topluluğu İhvan-ı Safâ'nın risalelerinde, minerallerin oluşumu hakkındaki açıklamaları Ruska, oldukça ilginç karşılamıştır: 'Bu risale, şimdiye kadar hiç dikkate alınmamış pek çok jeolojik unsur içermektedir. Örneğin mineraller, oluşumları için gerekli olan zamana göre üç gruba ayrılmıştır. Birinci grup toz, kil ve tuz steplerinde oluşmaktadır ve olgunlaşma için sadece bir yıla gereksinim duymaktadır; bunda step tuzunun, alçı taşının ve benzerlerinin Ön Asya'nın kuru iklimindeki hızlı oluşumu görülür. İkinci grup, mercan ve inciler gibi deniz dibinde oluşan, yavaş yavaş büyüyen taşlardır. Son grup taşların içerisinde, sıra dağların boşluklarında oluşan metaller ve değerli taşlar bulunur. Bunlardan bazıları, ancak yüzyıllar içerisinde olgunlaşır. Sabit yıldızlar göğü 36 bin yılda bir devir yapmaktadır, buna bağlı olarak yeryüzünde koşullar değişir, tarım alanlarından çöller, çöllerden tarım alanları oluşur, denizlerden stepler ve sıra dağlar yükselir, çöller ve sıra dağlar denize batar.' 🔍 Müslüman alimlerin yer bilimi ile ilgili keşifleri Batıda Rhazes adıyla bilinen Ebubekir er-Râzî'nin kaleme aldığı Kitab el-Esrar da kimyasal maddelerin hazırlanmasından ve uygulanmasından bahseden bir eserdir. 🔸 Râzî, bu eseriyle doğal maddelerin sınıflandırılmasında, Câbir de dâhil olmak üzere bütün seleflerinden daha büyük bir âlim olduğunu göstermiştir. 🔸 Onun eserinde taşları birer birer sayması ve tuzlu maddelerin ayrıntılı sınıflandırmasını yapması, büyük bir yenilik olarak görülmüştür. 🔸 Öte yandan minerallerin yataklarına dair geniş bilgilere de yer vermiş ve bu bilgilerin doğru olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 🔸 Minerallerin ağırlığı, hafifliği, pürüzlü pürüzsüz oluşu, kolay kırılabilmesi, çözünebilir ya da çözünemez oluşu, parlak, mat, saydam ya da opak oluşu, hangi renklere sahip olduğu, ateş ya da asit karşısındaki davranışları, tat ve kokusuna dair pek çok özellik, derin bir gözlemleme sonucu ortaya konmuştur. Mineralleri tanımlama yolunda İslam uygarlığında bir diğer önemli ilerleme de 12. yüzyılda yaşayan Tunuslu kadı ve kıymetli taş uzmanı Ahmed et Tifaşî tarafından gerçekleştirilmiştir. 🔸 Taşlar hakkındaki kitabında Tifaşî, her bir taşın tarifini beş bölümde vermiştir: 🔸 Taşın ocağında oluşumunun nedenini; taşın oluştuğu yerleri; iyi ve kötü özelliklerini; kendine özgü güç ve etkilerini; ticari değerini ele almıştır. 🔸 Arap-İslam mineralojisine ilişkin en önemli gelişmelerden biri de taşları ve madenleri özgül ağırlıklarına göre tespit etmeleridir. 🔸 11. yüzyıl Müslüman âlimlerinden el Biruni, tarafından bulunmuş olan piknometre, taşlara ve madenlere ilişkin özgül ağırlıkları belirlemeyi mümkün kılmıştır. 🔸 Biruni'nin Aristo'dan nakledilen deniz suyunun tuzunu gidermeye yönelik yöntemlerinden birini reddetmesi de bilim tarihinde önemsenen bir gelişmedir. Aristo'nun söz konusu yöntemi şu şekildedir: 'Ağzı su geçirmez biçimde kapatılmış, balmumundan mamul bir kap denize sokulursa, 24 saat sonra bu kap, balmumu duvarlar arasından kabın içine süzülen belirli bir miktar su içerir ve bu su içilebilir, çünkü topraklı ve tuzlu unsurlardan arındırılmıştır.' 🔍 İslam uygarlığı hakkında 20 ilginç bilgi Minerallere ilişkin çalışma yapan bir diğer Müslüman âlim ise 11. yüzyılda yaşayan ve Batıda Avicenna olarak bilinen İbn-i Sina'dır. 🔸 Kitab eş-Şifâ adlı eserinde İbn-i Sina, taş kütlelerinin oluşumunu ele almıştır. 🔸 Halepli bilim tarihi araştırmacısı Mohamed Yahia Hashmi'nin kaleme aldığı çalışmada İbn-i Sina'nın eserini incelemiş ve kayaçların oluşumuna ilişkin şu bilgileri vermiştir: 'Taşlar iki şekilde oluşurlar, ya balçık oluşumundaki gibi kuruma yoluyla, ya da katılaşma yoluyla. Balçık kurur ve zamanla taşlaşır. Eğer yağımsı değilse, taş haline dönüşmeden önce ayrışır. İbn-i Sina gençliğinde Ceyhun nehrinin kıyısında 23 yıl içinde taşa dönüşen bir kil türü gördüğünü aktarmaktadır. Taşlar, akan sudan iki tarzda oluşur, birincisi buharlaşma, ikincisi tedricen tortulaşma yoluyla. İbn-i Sina ayrıca bazı suların, eğer belirli bir yere damlarsa, değişik renkli taşlara ve yassı çakıllara yoğunlaştığını da gözlemlemiştir. Bazı sular sadece belirli taş türleriyle temas edecek olursa katılaşmaktadır. Bundan İbn-i Sina, suyun katılaşması için madeni güçlere sahip bazı toprak türlerinin var olduğu sonucunu çıkarmaktadır.' İbn-i Sina, mineraloji ile ilgili bitkilerin ve hayvanların taşlaşmasının nedenlerine de değinmiştir. 🔸 Bu konuda Orta Asya'da yaptığı kendi gözlemlerine yer vermiş ve 'şimşek borusu' ile ilgili bilgileri kaleme almıştır. 🔸 Yıldırımlar yoluyla taş benzeri ya da demirimsi, bakırımsı cisimlerin oluştuğuna dikkat çekmiştir. 🔸 İbn-i Sina bunlardan bir parçayı eritmeyi denemiştir, fakat bu cisim yeşil duman çıkararak yanmıştır ve geriye küle benzer bir madde bırakmıştır. 🔸 İbn-i Sina havadan düşmüş olan bir demir hakkında da bir şeyler işitmiş; bu cismin şimşek çarpması sonucu kum tanelerinin birleşerek oluşturduğu bir şimşek borusu olduğunu tespit etmiştir. 🔸 Dağların ve kayaçların oluşumuna dair tespitleri konusunda ise İbn-i Sina, 15. yüzyılda yaşayan Leonardo da Vinci ve 17. yüzyılda yaşayan Nicolas Steno'dan çok önce davranmıştır. 🔸 Mineraloji tarihinde özellikle İbn-i Sina'nın mineral sınıflamasına işaret edilir. O, mineralleri dört sınıfa ayırır: Taşlar, eriyebilir maddeler, yanabilir maddeler ve tuzlar. Avrupa'ya Latince tercüme halinde ulaşan mineralojik içerikli ilk Arapça kitap 10. yüzyılda yaşayan Ahmed bin İbrahim ibn el Cezzâr'ın el-İ'timâd fî el-Edviye el-Müfrede isimli kitabıdır. 🔸 Bu eser, minerallere ve mineralik ilaçlara ayrılmış dört risale halinde bir ilaç kitabı niteliğindedir. 🔸 İtalya'nın Salerno kentinde Arapçadan birçok kitap tercüme edilmiş; bu kitap da Afrikalı Konstantinus'a atfedilen bir eser olarak Avrupa'ya ulaşmış ve 7 asır boyunca böyle tanınmıştır. 🔸 Mineraller hakkındaki bilgilerin Avrupa'ya bir diğer aktarımı da Câbir bin Hayyan ve er-Razî'nin kimya hakkındaki eserlerinin Latince ve İbranice tercümeleri yoluyla olmuştur. 🔍 Modern kimyanın kurucusu: Cabir bin Hayyan Müslüman âlimlerin eserlerinde verilen bilgilere göre zümrüt, yukarı Mısır'da, Habeşistan sınırda Assuan civarında denize doğru uzayıp giden bir sıra dağda bulunmaktadır. 🔸 Değerli taşlar, Nubia ve Seylan'dan elde edilen zımpara kullanılarak şekillendirilmekte ve cilalanmaktadır. 🔸 Mısır ve Sudan'da şap, Batı Mısır'ın bazı bölgelerinde bakırı, ipliği ve keteni beyazlaştırmakta ve deri işlemeciliğinde kullanılan doğal sodyum karbonat çıkarılmaktadır. 🔸 Boya ve cam üreticileri ve sarraflar tarafından kullanılan bu maddeyi fırıncıların da hamura kattıkları bilinmektedir. 🔸 16. yüzyılda Afrika'yı ve Akdeniz ülkelerini dolaşan Orta Çağ tarihçisi ve coğrafyacısı Afrikalı Leo şöyle demiştir: 'Afrika'nın büyük bir bölümünde tuz, tıpkı mermer ya da alçıtaşı gibi tamamen yer altındaki madenlerden çıkarılır.' Elmas bütün taşların en serti olarak nitelendirilir, kırılmaz bir özelliğe sahiptir ve diğer bütün taşları ve metalleri, (kara kurşun hariç) parçalayabilir. 🔸 Bulunma yeri olarak Arapça kaynaklarda sadece Hindistan bildirilmiştir. 🔍 İslam uygarlığında eczacılık ve ilaçlar hakkında 25 ilginç bilgi Kıymetli taş uzmanı et Tifaşî tarafından yakutun akrabası olarak tanımlanan bu taş, renk ve parlaklık bakımından gerçekten de yakuta benzer. 🔸 10. yüzyılda bu taş, yakut ile aynı fiyata satılmaktaydı. Afganistan sınırları içindeki Badahşan'a yakın bir mesafede bulunmaktaydı. Belhaş, spinel, yakutspinel gibi farklı isimlerle anılır. Kıymetli taş uzmanı et Tifaşî'ye göre bu taş yine yakut türlerinden bir varyasyondur. 🔸 Onun tespitine göre benfeş, belhaş ve bicadi adlı üç taş, yakut olacaklardır ancak nem, sıcaklık ya da hareketsizlik gibi dış etkilerdeki farklılıklar nedeniyle bu mümkün olmamıştır. Böylece bu taşlar ateşe dayanıksız hale gelmişlerdir. 🔍 İslam uygarlığında tarım, ticaret ve iktisat hakkında 20 ilginç bilgi Cemest, ametist, el cemez olarak adlandırılan bu taş hakkında 14. yüzyıl âlimi ibn el-Efkanî, Nuhab ez Zehair fi Ahval el Cevahir kitabında şunları söylemiştir: 🔸 'En pahalıya satılan en değerli olanı gül renklisidir. Hicaz'daki es Safra yakınlarında bulunur. Beyazla kaplı örnekler de bulunmaktadır; yüzeyinde bir kızıllık bulunan kara benzer.' 🔸 Ametistin bulunma yerleri İran ve Hicaz'dır. Tıbbi bakımdan bu taşın beyni ve mideyi güçlendirdiğine inanılmıştır. Aristoteles taşlar kitabında bu taşı kristal kuvars camsı taş olarak nitelendirmiştir. Bu anlayışı genel olarak İslam âlimleri de benimsemiştir. 🔸 Bulunma yerleri Yukarı Mısır, Hint okyanusu, Ermenistan ve Sri Lanka olarak zikredilmiştir. 🔍 İslam uygarlığında gelişen bilim Avrupa'ya nasıl ulaştı? Zümrüt ile zeberced, Arapça kaynaklarda genellikle aynı taş olarak kabul edilmiştir. 🔸 Bazı mineraloglar her ikisinin de aynı maden ocaklarında bulunduğunu ve zebercedin daha az değerli olduğu görüşünü savunmuştur. 🔸 Bulunma yerleri olarak Yukarı Mısır, Hindistan'daki Sindan ve Kembayat ve Uzak Doğu'daki Buga isimli bir bölgedir. Arabistan'da oldukça rağbet edilen bir taş olan akik, kolye, yüzük ve cami mihraplarında kakma işler için kullanılmıştır. Toz halinde ise diş bakımı için kullanıldığı bilinir. 🔸 Bulunma yerleri arasında Yemen'de, Basra civarında ve Ürdün nehrinin kıyısında bulunan bazı yerler zikredilmiştir. Cabir bin Hayyan, er Razi, #İbniSina gibi Müslüman âlimler, #mineraloji alanında pek çok buluş gerçekleştirmişler; minerallerin özellikleri, oluşumları, özgül ağırlıkları, kullanım alanlarına ilişkin tespitlerini kaleme almışlardı... https://t.co/TDt73SlkBn— Fikriyat (@fikriyatcom) April 1, 2021

Müslüman alimlerin minerallere dair keşifleri

KİMYA ALANINDA PEK ÇOK BULUŞA İMZA ATTILAR