Müslüman alimlerin ilaç yapımı ile ilgili çalışmaları

9'uncu yüzyılın başında kendi eczanelerini işleten eczacılar karmaşık ilaçları hazırlama ve saklama gibi babadan oğula aktarılan birtakım bilgi ve becerilere sahipti. Genellikle pazarlarda faaliyet gösteren bu aile müesseseleri periyodik olarak, özellikle de 12'inci ve 13'üncü yüzyıllarda, muhtesib adı verilen resmi memur ve muavinleri tarafından denetleniyordu. Tüm eczacılar 'Sıhhat ve Emniyet Amiri' tarafından yapılan ayrıntılı teftişlere tabi olup, ilaçlara başka madde karıştıranlar ibret için halk önünde cezaya çarptırılmaktaydı. Eczaneler yalnızca pazarlarda bulunmazdı. Modern hastane ve kliniklerde olduğu gibi, bundan bin yıl önceki hastanelerde de basit laboratuvarı andıran ilaç hazırlama ve dağıtma birimleri bulunurdu. 9'uncu yüzyılda, pratik yanı oldukça gelişen eczacılık bilimi, bugün isimlerini sıklıkla zikrettiğimiz Müslüman âlimler tarafından destekleniyordu. Hastalıklar için çok çeşitli ilaç ve çareleri ilk kez açıklayan Sebur bin Sehl, kimyasal bileşiklerin tıpta kullanımını teşvik eden Râzî, 700 kadar müstahzar ile bunların özelliklerini, etki mekanizmalarını ve endikasyonlarını açıklayan İbn Sînâ ve doğru ilaç dozajını belirleyip uygulayarak tıbbi formüllerin temelini atan Kindî gibi bilim insanlarınca destekleniyordu. İslam uygarlığında gelişen bilim Avrupa'ya nasıl ulaştı? Aynı zamanda Biruni, eczanenin rolünü ve eczacının görev ve sorumluluklarını ana hatlarıyla açıklıyordu. Alanında etkili olan diğer âlimler arasında, süblimleştirme ve damıtma yoluyla ilaç hazırlanmasının öncülüğünü yapan İspanyalı Zehrâvî yer alır. Bu gelişmeler sayesinde çok farklı çeşitlerde yeni ilaç üretmek mümkün olmuştu. Vücut içi dikişlerde kedi bağırsağı kullanan Zehrâvî, bir adım ileri giderek bağırsak keselerinin içinde eriyen ilaçlar hazırladı. Zehrâvî'nin Liber Servitoris adıyla Latinceye tercüme edilen Et Tasnif adlı eseri, okuyucuya 'bitkisel ilaç' hazırlama ve bunları birleştirerek karmaşık ilaçlar elde etme konusunda bilgiler verir. Zehrâvî aynı zamanda mürdesenk (kurşun monoksit), beyaz kurşun, kurşun sülfit (yanmış kurşun), yanmış bakır, kadmia, markazit (demir sülfit), sarı arsenik ve kireç gibi maddelerin ve çok sayıda vitriol ve tuzun nasıl hazırlanacağını anlatır. Bu maddenin bugünkü kullanım alanlarından bir tanesi, kolay tahriş olan midelerde koruyucu bir zar oluşturan haplardır. Sodyum karbonat ve potasyum karbonatı birbirinden net olarak ayırt eden Ebu Mansur, bakır bileşiklerinin zehirli olduğuna dikkat çekiyor; bu anlamda özellikle bakır vitriol ve kurşun bileşiklerini vurguluyordu. Deniz suyunun damıtılarak içilmesinden de bahsetmişti. İslam uygarlığında tarım, ticaret ve iktisat hakkında 20 ilginç bilgi Bu amaçla, kolay bulunabilmeleri ve kullanılabilmeleri için alfabetik ilaç listeleri hazırlıyorlardı. Ayrıca bütün halinde tıp ansiklopedileri ve başka eserler içerisinde farklı tıp uzmanlık dallarını ele alan bölümler hazırlanıyordu. St. Amandlı Iohannes ve 1306 ve 1316 yılları arasında İtalya'nın Padua şehrinde profesörlük yapan Pietro d'Abbano gibi 13'üncü yüzyıl Avrupalı eczacıları, Müslümanların eserlerinden büyük ölçüde faydalandılar. Avrupa yolculuğuna çıkan bu eserler arasında İspanyalı İbnü'l Vefîd'in Latincede 50 defadan fazla yayımlanan eserleri yer alıyordu. Latince tercümesi olan De medicamentis simplicibus ise bu kitabın yalnızca bir bölümünü içeriyordu. İlaçların etkisi, uyku ve banyo yapma gibi konular üzerinde çalışan İbnü'l Vefîd, birbirleriyle çok yakın bağları bulunan tarım, bitki yetiştirme, botanik, kimya ve eczacılık gibi konularda da yazdı. İslam uygarlığı hakkında 20 ilginç bilgi Bitkisel İlaç ve Gıdalar Sözlüğü adlı bu eser, bitkisel ilaçlar konusunda kapsamlı bir çalışma olup, 3 binin üzerinde bitkisel ilacı alfabetik sıra içerisinde açıklar. İbnü'l Baytâr, 150'nin üzerinde yazardan derlediği bilgileri kendi gözlemleriyle harmanlamıştı. Bu kitabın Latince bir versiyonu 1758 yılında basılmış, eksiksiz tercümesi ise 1842 yılında çıkmıştı. Compendium aromatariorum adlı eserin bölümleri ve bu bölümlerin dizilişi, önceki dönemlere ait Müslüman eserleri birebir izler. Mesela eczacının tanımı, eczacıda bulunması gereken özellikler, muadil ilaçlar, basit ve bileşik ilaçlar gibi sınıflandırmaları, Müslüman âlimlerinki ile birebir uyumludur. Bu kitap Müslüman eserlerindekine benzer şekilde bitkiler, mineraller, vücut dışında ve içinde kullanılan bitkisel ve karmaşık ilaçlar, yağlar, haplar ve kataplazmlara ilişkin listeler içeriyordu. Müslüman eczacılığı, Amerikalı tarihçi Martin Levey tarafından yakın bir zamanda yeniden gündeme getirildi. Bilime yön veren Müslüman alimler ve icatları İlaç bileşikleri, haplar, pastiller, tozlar, şuruplar, yağlar, losyonlar ve diş macunları hakkında bilgiler elde etti. Tüm bunlar bizlere, bin yıl önce yaşayan insanların çok kötü koşullar altında acı çekmediğini, bunun aksine karmaşık ilaçlardan ve araştırmalardan faydalanabildiklerini hatırlatan diğer bilgilerdir.

Müslüman alimlerin ilaç yapımı ile ilgili çalışmaları

İLK ECZANELER BAĞDAT’TA KURULDU