Libya’nın tarihine dair önemli kırılma noktaları

Libya, Müslümanların fethinden önce Fenike, Kartaca, Yunan, Roma ve Bizans hâkimiyeti altında yaşadı. İlk olarak Hz. Ömer'in halifeliği döneminde Trablus'a sefer düzenlendi. Daha sonra Hz. Ali döneminde çıkan ayaklanma sonrası Trablus ve çevresi tekrar ele geçirildi. Libya dâhil bütün Kuzey Afrika'nın Müslümanlarca kesin olarak ele geçirilmesini sağlayan seferler, 669-675 yılları arasında Ukbe bin Nâfi'in kumandanlığında düzenlendi. İslam'ın ilk yıllarından itibaren Müslüman toprağı olan Libya, bir dönem Sicilya Normanları'nın idaresine girse de daha sonra Kuzey Afrika ve Endülüs'te hüküm süren Berberî hanedanı Muvahhidin Devleti bölgeye hâkim oldu. İlerleyen yıllarda Tunus'taki Hafsî yönetiminin eline geçti. Ancak Endülüs'teki Müslüman şehirlerini birer birer ele geçirmeye başladılar. 1492'de Endülüs'ün son kalıntısı olan Gırnata'nın düşmesinin ardından İspanyollar, Kuzey Afrika'yı işgale başladılar. 1510 yılında Trablusgarp'ı ele geçiren İspanya kuvvetleri, halkın bir kısmını kılıçtan geçirdi, geri kalanları da şehir merkezinden uzaklaştırdı. Daha sonra şehrin surlarını yükseltmeleri şartıyla ahalinin geri dönmesine izin verildi. İspanyol işgaline uğrayan Libyalı Müslümanlar, Kanuni'den yardım istemek için bir gemiyle 1519'da İstanbul'a geldiler. Osmanlı sarayında görev yapan Hadım Murad Ağa, bir filo ve 6 bin askerle Tacura'ya yerleşerek bölgenin işgalden kurtulması için mücadeleye başladı. Bölgedeki aşiretlerle arasını iyi tutan Murad Ağa, hâkimiyet alanını genişletti, imar faaliyetlerinde bulundu ve Trablusgarp yolunda su kuyuları açtırdı. Kendisi Trablusgarp'ı kuşattıysa da kalenin sağlam tahkimatından dolayı başarılı olamadı. İmparator Şarlken, 1530 yılında burayı Malta şövalyelerine bıraktı. Bu süreçte Murad Ağa, Tacura'da faaliyet gösterdiği süre boyunca hem Osmanlı yönetimini hem de Barbaros Hayreddin Paşa'yı Libya'nın fethi için teşvik etti. Üç yıl sonra ise Barbaros Hayreddin Paşa Trablusgarp'ı ele geçirmeyi başardı. Şarlken, şehre saldırıp tekrar geri alarak burayı Hristiyan din adamlarına devretti. Kanuni, İspanya ile ilişkilerin iyice bozulması üzerine Trablusgarp'ın fethedilip, Müslümanların işgalden kurtarılması için hazırlıkların başlaması emrini verdi. Turgut Reis'e de bir Kur'an-ı Kerim ve bir altın kılıç gönderip, Trablusgarp'ın fethine yardımcı olmasını emretti. 1551 yılında, Turgut Reis ve Kaptanıderya Sinan Paşa, şehri Haçlı işgalinden kurtararak Osmanlı Devleti topraklarına kattı. Turgut Reis, eyaletin fatihi ve ikinci beylerbeyi oldu. Ölümüne kadar 9 yıl boyunca Libya'yı yönetti. 1577 yılında Fizan'ın da Osmanlı hâkimiyetine girmesiyle Türk nüfuzu, Çad Gölü'nden hayli güneye kadar ulaştı. Bugün Libya çatısı altında bulunan Trablus, Bingazi, Fizan bölgeleri geçmişte birbirinden ayrı ayrı bölgelerdi. Gerçekleştirilen fetihlerle Osmanlı döneminde 'Trablusgarp Beylerbeyliği' adı altında birleştiler. Topraklarının büyük çoğunluğu çöl olan Libya'da az bir nüfus yaşıyordu. Osmanlı hazinesine katkısı önemli bir katkısı yoktu. Ancak Akdeniz hâkimiyeti sebebiyle oldukça stratejik bir öneme sahipti. Tanzimat'ın ardından Libya, eyalet sancak, kaza ve nahiyelere ayrıldı. 1830 yılında Fransa'nın Cezayir'i, 1881'de Tunus'u; 1882'de ise İngiltere'nin Mısır'ı işgal etmesi sonucu Osmanlı Devleti'nin Afrika'daki tek toprak parçası Libya oldu. Osmanlı Devleti, Libya'nın elden çıkmaması amacıyla yerli halkı savaşa hazırladı ve çeşitli yerlerde silah depoladı. Ancak İtalya, 29 Eylül 1911 tarihinde Libya'nın liman şehirlerini bombalayarak işgali fiilen başlattı. İtalyan kuvvetleri, 3-20 Ekim tarihleri arasında Trablus, Derne, Tobruk ve Bingazi'yi ele geçirdiler. Vali vekili Libyalı Miralay Neşet Bey, elinde bulunan olanaklar doğrultusunda bir müdafaa cephesi kurdu ve İtalyanların sahilden içeri sızmasını engellemeye çalıştı. İtalya, Osmanlı Devleti'nden Libya'ya gelebilecek silah ve mühimmat sevkini önlemek için 24 Nisan 1912'de Rodos'u ve 12 Adayı işgal etti. İttihatçı subaylar Enver, Halil (Kut), Mustafa Kemal, Fethi ve Rauf Beyler o dönemde, Mısır ve Tunus üzerinden 'gazeteci' hüviyeti ile Libya'ya geçtilerse de; gerçekleştirdikleri direniş harekâtları sonuçsuz kaldı. 1912 yılında Balkan Savaşı'nın başlaması nedeniyle Osmanlı Devleti, Libya'yı savunamayacağını anladı. 15 Ekim 1912 tarihinde gerçekleştirilen Uşi Anlaşması ile Libya, Rodos ve 12 Ada, Halife'nin nüfuzu bâki kalmak ve vergi vermek şartıyla İtalyanlara bırakıldı. Yerli halk dağlara çıkıp mücadeleye devam etti. Başlarında Sünusî şeyhi Seyyid Ahmed bulunuyordu. İtalya, Birinci Dünya Savaşı'na İttifak Devletleri cephesinde girince, halife torunu Şehzâde Osman Fuad Efendi Libya'ya gönderildi. Halkın, bu şehzade etrafında toplanması umuluyordu. İttihatçılar ise Ahmed Sünûsî'yi Mısır'a hücuma zorladılar. Oysa Mısır, Libya'nın dışarı açılan tek kapısıydı ve İngilizler de İtalyan işgaline karşıydı. Ahmed Sünûsî İttihatçıların bu kararını dinlemeyince, Nuri Paşa, Libyalı birliklerle Mısır'a saldırdı; ancak bu saldırı hezimetle sonuçlandı. Bu durum, Libya için sonun başlangıcı oldu. Böyle bir taarruz İtalyanlara yapılsaydı, Libya kurtulabilirdi. Ancak buradaki amaç, Libya'yı kurtarmak değil, Mısır'ı işgal eden İngilizlere saldırarak Almanya'nın elini rahatlatmaktı. Afrika Orduları Grup Kumandanı sıfatıyla Libya'da bulunan 23 yaşındaki Şehzâde Osman Fuad, 1919'a kadar mücadeleyi sürdürdü. Fakat kendilerine erzak ve cephane temin eden Alman denizaltıları mütareke nedeniyle denize çıkamayınca durum kötüleşti. 300 ila 500 arası Osmanlı neferi ile 15 bin ila 30 bin arasında Libyalı gönüllüden müteşekkil bir ordu, 60 bin kişilik teçhizatlı İtalyan ordusuna dayanamadı ve bu durum sonucunda Şehzâde esir düştü. Bu, Libya'nın felâketi oldu. Şeyh Ahmed Sünûsî ise İstanbul'a kaçtı. 1923 yılında imzalanan Lozan Antlaşması ile Türkiye, Libya üzerindeki haklarından vazgeçti. İtalyanlar ise binlerce sivili öldürdükleri halde Libya'nın sahil kesiminden öteye geçemediler ve tamamında hâkimiyet kuramadılar. Verdiği mücadeleyle tüm dünyada tanınan Ömer Muhtar, coğrafyayı yakından tanıması ve stratejik savaş taktikleriyle İtalyanları büyük hezimete uğrattı. Savaşlardaki başarılarıyla 'Çöl Aslanı' lakabını alan Muhtar, ilerlemiş yaşına rağmen İtalya'ya karşı 22 yıllık mücadele verdi ve birçok işgal valisini mağlubiyetle ülkesine gönderdi. İtalya'da yönetim değişikliğinin ardından başa faşist lider Mussolini geçti. İtalyan güçlerinin Libya'daki direnişçilere karşı başarısız olmalarının ardından bölgede yeni bir kanlı taktiğe girişildi. Vahalara baskın yapılıp, kabile reisleri kaçırılıyor; tayyarelere bindiriliyor ve kabilesinin bulunduğu mıntıkaya atılıyordu. Bu usul, halkı yıldırmaya yetti. İtalya hava kuvvetlerinin saldırılarıyla Ömer Muhtar'ı pusuya düşürdü, yakaladı ve idama mahkûm etti. İtalya, Libya'yı genellikle sert valilerle idare etti. Halkın yerel âdetlerine, İslam hukukunun uygulanmasına ve şer'i mahkemelere dokunmadı. Hazırladığı kanunların, beldenin mezhebi olan Maliki fıkhına uygun olmasına dikkat etti. İtalyanlar, İkinci Dünya Savaşı'nda mağlup olunca, 1943'te Libya'dan tamamen çıktı. Trablus ve Bingazi'de İngilizler; Fizan'da ise Fransızlar hâkimiyet kurdu. 1951 yılında Libya bağımsızlığını kazandı ve Birleşmiş Milletler aracılığıyla bağımsızlığa kavuşan ilk ülke oldu. Şeyh Ahmed Sünûsî'nin yeğeni İdris, ülkenin kralı oldu. 1960'lı yıllarda petrolün de etkisiyle dış güçler planlarını Libya üzerine yönelttiler. Libya petrolü, kaliteliydi ve mesafe açısından taşıma maliyetleri düşüktü. Kral İdris, Libya'nın Suudi Arabistan ve Irak gibi olmasını istemiyor, bu nedenle petrol havzasını Rockefeller grubuna değil küçük ABD şirketlerine veriyordu. Kral İdris, böylece gerekli görülen durumlarda küçük şirketlerin lisansını iptal edebilecekti. Ayrıca petrolden faydalanma önceliğinin Libyalılarda olduğunu savunuyordu. 1969'da, ordunun genç subaylarından olan 27 yaşındaki Muammer El-Kaddafi, bir grup subayla birlikte Kral İdris'e karşı bir darbe yaptı. İktidarı darbe ile ele geçiren Muammer Kaddafi, ülkede sosyalist bir diktatörlük rejimi kurdu. Kaddafi'nin annesinin Yahudi, babasının ise bir Fransız olduğu iddia edilirdi. İktidara geldiği tarihte petrol ile ilgili politikaları değiştirerek, küçük şirketlerin ise batmasına sebep olmuş; büyük şirketlerin ise önünü açmıştı. Soğuk Savaş döneminin ardından giderek güç kaybeden Kaddafi, çeşitli tavizler vererek Batı dünyasına yaklaşmaya başladı. Kaddafi, 42 yıl boyunca Libya'yı demir yumrukla yönetti. Ancak 2010 yılı sonlarında Tunus'ta başlayan 'Arap Baharı' süreci Libya'ya da sıçradı. 17 Şubat 2011'de başlayan ayaklanmalar, başta Bingazi olmak üzere pek çok kentte kitlesel gösterilere dönüştü. Kaddafi yönetimi, gösterileri gerçek mermiyle bastırmaya çalışınca, onlarca kişi hayatını kaybetti ve gösteriler ülke geneline yayıldı. 19 Mart 2011'de, Birleşmiş Milletler'de yapılan oylamanın ardından, Libya'da sivillerin kurtarılması için NATO'nun uygulayacağı uçuşa yasak bölge ilan edilmesi kararı alındı. Kararın ardından başta Fransa ve İngiltere olmak üzere çok sayıda NATO ve Arap ülkesi, Libya'ya hava saldırılarına başladı. Bombardıman sonucu muhalifler başkent Trablus'a girdi; Kaddafi ise Trablus'tan kaçarak saklanmaya başladı. Kaddafi, 20 Ekim 2011 tarihinde memleketi Sirte'de muhalifler tarafından yakalanarak öldürüldü. Libya'da geçiş döneminin siyasi temsilcisi olarak kabul edilen Ulusal Geçiş Konseyi (UGK), sekiz aylık mücadelenin ardından Libya'nın 'kurtarıldığını' ilan etti. 2012'de gerçekleştirilen genel seçimlerde Milli Genel Kongre (MGK) göreve geldi. Şubat 2014'te emekli General Hafter, televizyon ekranlarından yaptığı açıklamada MGK'nın çalışmalarının durdurulduğunu açıkladı. MGK ise bu girişimi 'başarısız bir darbe' olarak niteledi. 25 Haziran 2014'te Libya'da, düşük katılımla gerçekleşen seçimlerin ardından, MGK seçimleri tanımadığını açıkladı. MGK ve yeni seçilen Temsilciler Meclisi'ne bağlı gruplar arasında çatışmalar başladı. Yeni Temsilciler Meclisi, ülkenin batısındaki Tobruk kentine taşındı. Trablus'ta MGK, Tobruk'ta Temsilciler Meclisi olmak üzere, Libya'da silahlı gruplar üzerinden iktidar savaşı veren iki meclis ortaya çıktı. Eylül 2017'ye gelindiğinde BM Libya Özel Temsilcisi Gassan Selame, üç aşamalı bir eylem planı önerisinde bulundu ancak bugüne kadar bu aşamaların hiçbiri tamamlanamadı. 2018 yılında siyasi odakların ve onlara bağlı silahlı grupların iktidar ve doğal kaynaklar için mücadelesi devam ederken, Libya çok sayıda kanlı saldırılara sahne oldu. Afrika'nın kanıtlanmış en büyük petrol rezervlerine sahip Libya'nın toplam petrol ihracatının yüzde 60'ının yapıldığı Petrol Hilali bölgesinde süren çatışmalar şiddetlendi. Libya'nın doğusundaki silahlı güçlerin lideri Hafter, başkent Trablus'u ele geçirmek için 4 Nisan'da saldırı emri vermiş, bunun üzerine uluslararası meşruiyete sahip Ulusal Mutabakat Hükümeti (UMH) birlikleri de karşı operasyon başlatmıştı. Hedefine ulaşamayan Hafter, son olarak 12 Aralık'ta Trablus'a yönelik 'Belirleyici Savaş' adıyla yeni bir saldırı talimatı verdi. Türkiye-Libya Güvenlik ve Askeri İşbirliği Mutabakat Muhtırasının yürürlüğe girmesiyle BAE, Mısır, Fransa ve Rusya tarafından desteklendiği bilinen General Hafter kuvvetlerine karşı, UMH'nin askeri kapasitesini artırmak için eğitim ve donatım maksadıyla Türk Silahlı Kuvvetleri'nin donanma ve kara unsurlarıyla destek vermesi bölge açısından büyük önem taşıyor. Jeopolitik açıdan bakıldığında Akdeniz'in güvenliği açısından Libya'nın konumu oldukça önemli.

Libya’nın tarihine dair önemli kırılma noktaları

MÜSLÜMANLARIN HÂKİMİYETİNDEN ÖNCE LİBYA