İstanbul'un kaybolan 3 mescidi

İstanbul'un fethinden sonra Osmanlı, harap haldeki şehri mamur etmek için her türlü yapıyı inşa etti. İnsanların ibadet etmesi için mescitler, çocukların eğitimi için mektepler, dinin temizliğe verdiği önem neticesinde hamamlar ve suyun insanlara ulaşabilmesi için çeşmeler bunlardan bazılarıdır. Osmanlı döneminde İstanbul'da meydana gelen depremler, binaların inşasında yapı malzemesi olarak kullanılan ahşaplar neticesinde çıkan büyük çaptaki yangınlar, şehirdeki eserlerin tahrip olmasına neden oldu. Eserler zarar görse de vakfedilen gelirler sayesinde tadilat edildi. Fakat tarihi eserler için cumhuriyetin kuruluş yılları, çok yoğun bir yıkım dönemi oldu. Bu kadim eserlerden kimi yol yapımına kurban edildi, kiminin yıkımına bahane dahi gösterilmedi. Geniş cadde merakı, bu eserlerin ortadan kaldırılmasına neden oldu. Tarih bilincinin zedelenmesine neden olan bu yıkım sonucunda, sadece İstanbul'da yüzü aşkın kayıp cami ve mescit bulunur. İşte bunlardan bazıları... Firuz Ağa Mescidi, Fatih'te Saraçhane Parkı'nda, Atatürk Bulvarı'nın hemen kenarında bulunuyordu. Banisi hakkında bilgi olmayan Firuz Ağa Mescidi ile ilgili Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâm adlı eserinde sadece bânisinin kabrinin mescidin altında olduğunu bildirmişti. İstanbul vakıflarıyla ilgili kayıtlarda, caminin 1501 tarihli bir vakfiyesi bulunduğu yazar. Kayıtlara göre bu vakfiye, Mevlana Mehmed b. Mustafa imzasıyla düzenlendi. Caminin giderleri için çevreden ve Galata'dan pek çok mülk bağışlandı. İmamın evinde ya da camide, talebelere Kur'an okutulması vakfın şartları arasındaydı. II. Bayezid tarafından yaptırılan bu esere, 1537 yılına kadar dışarıdan bazı kimseler vakıf bağışladı. İstanbul'un büyük yangınlarından bazıları bu bölgeden geçti ve Fîruz Ağa Mescidi ilk şeklini koruyamadı. Bu nedenle mescit yıkıldığında ilk yapıldığı haliyle bulunmuyordu. 1944-1945 yıllarında Atatürk Bulvarı'nın etrafı istimlâk edilerek açıldığında, cadde üzerine isabet etmemesine rağmen Fîruz Ağa Mescidi, yıktırılarak yok edildi. Eski şehir planlarından yıkıma gerek olmadığı anlaşılır. Çünkü mescit, günümüzde ayakta olan Gazanfer Ağa Medresesi ile aynı hizada bulunuyordu. Firuz Ağa'nın kabri, İstanbul'da pek karşılanmayan şekilde, mescidin altındaki mahzende bulunur. Sermet Muhtar Alusi, babası Topçu Ahmet Muhtar Paşa'nın konağının, mescidin karşısında olduğunu ve kendisine okuma yazmayı caminin imamının öğrettiğini hatırlarında anlatır. Hoca Teberrük Mescidi, Unkapanı'ndan Bozdoğan Kemeri'ne doğru çıkarken sol tarafta bulunuyordu. 1941-1942 yılında Atatürk Bulvarı açılırken ortadan kaldırıldı. Mescidin yerine 'manifaturacılar çarşısı' yapıldı. Hadîkatü'l-cevâmi adlı eserde, mescidi yaptıran kişinin yanında bir de medrese inşa ettirdiğini ve burada defnedildiği yazılıdır. Hace Teberrük denilen İbrahim Hulusi Efendi'nin banisi olduğu mescide birçok akar bağışlandı. Kızı Zeynep Hatun da üç ev ile bir dükkan vakfetti. Galata dışında bulunan Gülbaba Zaviyesi'ni de Hoca Teberrük yaptırdı. Sonraları Galatasaray Lisesi olacak bu zaviyeye iki bağ ile çeşme ve toprak vakfetti. Mescit, Unkapanı Yangını'nda harap oldu. Daha sonra yeniçeri ocağında Bağdat Ağası olan Osman Ağa tarafından yeniden inşa edildi. Ertesi sene vefat eden Osman Ağa mescidin yanında defnedildi. Binanın minberini, Damad Nevşehirli İbrahim Paşa'nın eşi Ayşe Sultan koydurdu. Camiyi ikinci kez ihya eden Osman Ağa'nın mezar taşını İbrahim Hakkı Konyalı 1940 yılında, bulvarın açılma aşamasında toprak yığınları arasında buldu ve kitabesini okudu. Mescidin üzerinde bulunan bir kitabeye göre yapı, 1785-1786 yılları arasında tekrar yenilendi. Bu kitabeye göre mescidi yenileyen kişi, Yeniçeri Ağası Sivaslı Mehmed Ağa'dır. 1908 yılında meşhur Vefa Yangını'nda yanan mescit, bir daha tamir edilemeden uzun bir süre harap bir halde bekledi. Atatürk Bulvarı açıldıktan sonra da yıkıldı. 1943 yılında Semavi Eyice tarafından yapılan incelemede, mescidin kıble istikametinde uzun bir dikdörtgen biçiminde olduğu tespiti yapıldı. Çatısının ise ahşap vakıflı ve kiremitli olduğu görüldü. Revani Çelebi adıyla anılan Edirneli İlyas Süca, 16. yüzyılda yaşayan ve edebiyatımızın ilginç isimlerinden biriydi. Revani Çelebi, II. Bayezid'in saltanatının ilk yıllarında İstanbul'a geldi. Surre emini olarak Hicaz'a giden Revani, daha sonra Yavuz Sultan Selim'in hizmetinde görev yaptı. Sultan Selim tarafından iltifat gösterildi. Kendisine matbah eminliği ve Ayasofya vakfı mütevelliliği bahşedildi. Bozdoğan Kemeri yanındaki mescidinin inşaatına başlanmıştı. Bu inşaatın yanından geçen Sultan Selim, mescidinin kime ait olduğunu sorduğunda Ayasofya mütevellisi Revânî Çelebi'ye ait olduğu cevabını alınca, 'Hoş Ayasofya'sın, hoş! Yılda bir mescit doğurursun' diyerek Ayasofya mütevelliliğinin sağladığı maddî imkânlara işaret etti. Evliya Çelebi, mescidin kendisinden değil haziresinde gömülü olan önemli şahıslardan bahsetti. Süleymaniye Camii İmamı Sinanüddin Yusuf el-Hati, memuriyetlerinin hepsini imtihanla kazanan Arabzade Abdurrauf, büyük şeyhlerden Müeyyedzade Hacı Efendi'nin torunu Mehmed Ma'rufzade, Evliya Çelebi'nin sözünü ettiği isimlerdi. Kanuni Sultan Süleyman döneminde vefat eden Revani Çelebi, mescidin yanındaki hazireye defnedildi. Mezar taşı üzerine şair Behari'nin şu manzum tarihi yazılmıştı: Cihanı ser-be-ser tutmuşdu namı 1934 yılındaki belediye kayıtlarına göre Revani Çelebi Mescidi, Molla Hüsrev Mahallesi'nin sınırları içerisinde Revani Çelebi ve Koğacılar Sokaklarının ortasındaydı. Şu an binanın yerinde Hıfzıssıhha Müdürlüğü bulunu 1520'li yıllarda yapılan Revani Çelebi Mescidi'nin yanında ilim tahsil edenler için odalar inşa edildi. İlerleyen yıllarda mescit ve müştemilatı, çeşitli yangınlarda harap oldu. Özellikle de bölgede bütün tarihi yapıları tahrip eden 1908 Vefa Yangını'nda zarar gördü. Fakat bu yapı, her şeye rağmen hüviyetini muhafaza ederek ayakta kalmayı başarabildi. 1942-1943 yıllarında Atatürk Bulvarı yapılırken, yolun 30-40 metre gerisinde olmasına rağmen, bu mescit de diğer yapılar gibi ortadan kaldırıldı. Bu nedenle Revani Çelebi'nin mezar taşı bile bulunmaz. Tuğladan örülen gövdede beyaz taş şeritleri olan mescit, dikdörtgen planlıydı ve evvelce üstü ahşap bir çatı ile örtülü, sakıflı bir yapıya sahipti. İki sıra halindeki pencereleri sayesinde aydınlanan mescit, çok gösterişli olmasa da 16. yüzyıl mimarisinin örneklerinden biri olması nedeniyle önemliydi. Yıkımıyla tarihi bir bilinç kaybına neden olan mescidin yerinde şimdiki Hıfzıssıhha Enstitüsü, şimdiki adı ile Sağlık Daire Başkanlığı Binası inşa edildi.

İstanbul'un kaybolan 3 mescidi

İSTANBUL'UN KAYBOLAN TARİHİ