İstanbul'un 16. yüzyılına ışık tutan seyyahlar

Jean Thevenot, kısa yaşamına uzun seyahatler sığdıran, daha çok gençken gezmeye başlayan bir seyyahtır. Başka bir mesleği yoktur. Onun en büyük şansı, seyahat kitapları yayınlayan, oryantalist ve diplomat bir amcaya sahip olmaktır. Bu yüzden daha on sekiz yaşındayken, 1652 yılında Avrupa'da seyahate çıkar. Denizyoluyla Malta üzerinden İstanbul'a geldiğinde takvimler 2 Aralık 1655'i göstermektedir. Büyük Türk İmparatorluğu'nun başşehrine ayak bastığında, bu coğrafya tam bir kriz dönemini yaşamaktadır. Ülke on dört yaşındaki bir hükümdarın naipleri tarafından yönetilmektedir. Thevenot, Köprülü Mehmed Paşa'nın sadarete gelmesine kadar yaşanan karışıklıklara bizzat şahit olur. Dokuz ay İstanbul'da kalan Thevenot, önce kentin genel bir tasvirine girişir. ''Galata'yı İstanbul'dan ikisinin arasında bulunan liman ayırıyor. Her iki yakada da çok sayıda kayık ve pereme var. Onlara binip çok cüzi bir para ödeyerek karşıdan karşıya geçebilirsiniz ve sizi işinizin olduğu yer bırakırlar. Kayıklar küçük tekneler, peremeler ise son derece hafif, küçük kayıklar ve dengeleri öyle hassas ki bir tarafa diğerinden biraz fazla yük yüklerseniz kolayca devrilebilirsiniz.'' Büyük mabetleri, Topkapı Sarayı'na, anıtları sıraladıktan sonra yavaş yavaş sokak aralarına, şehirdeki insanların günlük hayatlarına sızar. Halkın yaşadığı hayat, ondaki sıradanlık daha çok ilgisini çeker. Türklerin örf ve adetlerine, giysilerine, yemeklerine ve hamamlarına ait detaylar aktarır. İslam'a epey uzun bir bölüm ayıran Thevenot, bu konuda oldukça doğru ve yansız bilgiler verir. Yolculuğu sırasında aldığı bir yara yüzünden 1667 yılında daha 34 yaşındayken Tebriz yolunda hayatını kaybeder. 1572'de Tübingen'deki yüksekokulunu bitiren Schweigger, 1576'da İstanbul'a tayin edilen Alman İmparatorluğu Elçisi Joachim von Zinzendorf'un yanına elçilik papazı olarak katılır. Elçilik heyeti 1 Ocak 1575'de İstanbul'a ulaşır. İstanbul'da üç yıldan fazla kalan Schweigger, küçük çizimlerle donatılmış gezi kitabında çeşitli bilgiler ve gözlemler aktarır, özellikle kentin evleri hakkında ayrıntılı bilgiler verir. 3 Mart 1581'de deniz yoluyla İstanbul'dan ayrılan Schweigger, İskenderiye'ye ve oradan da yine deniz yoluyla Yafa'ya gelir ve Kudüs'ü ziyaret eder Oradan kervan yolunu izleyerek Şam'a kadar gider ve Trablus'tan gemiye binerek Venedik yoluyla 3 Ekim 1581'de Almanya'ya döner. Okullardan sonra en önemli yapılar imaret denilen bakımevleridir. Bünyesinde okul olmayan bütün cami vakıflarında imaretin yer aldığı bir bina verdir. Bunlar fakir ve bakıma muhtaç insanların barındırılması değil, doyurulması için yaptırmışlardır. Bir aşçı, fakir ve bakıma muhtaç insanlara burada yemek hazırlanır. Friedrich Seidel, III. Murad zamanında Kutal Roma-German İmparatoru tarafından Osmanlı Devleti yönetimine gönderilmiş bir elçilik heyetiyle Dersaadet'e gelmiştir. Fakat iki ülkenin arasındaki siyasi gerilim ve sonradan patlayan savaş yüzünden esir olarak bir süre Tersane Zindanı'nda, sıkıntılı dört gece geçiren Seidel, dönemin siyasi hareketliliği çok yakından takip etmiştir. Savaş isteyen ve savaş bahanesi olarak Seidel'in eczacı olarak hizmetinde olduğu elçiyi sorumlu gören Sadrazam Koca Sinan Paşa elçiyi önce beraberinde Macaristan'a kadar götürür, sonra esaretinin koşullarını ağırlaştırarak ölümüne sebep olur. İstanbul'a dair birçok seyahatname şehrin sokaklarını, gündelik yaşamını anlatırken, Seidel'in seyahatnamesi Kasımpaşa'daki Tersane Zindanı'nın özelliklerini, kürek eseri olarak bulunduğunu taş taşıma kalyonlarını ve kapatıldıkları yerlerdeki askerlerin ve esirlerin pek ayrılmadan çalışan heyette, insan ilişkileri iyi olan yazar, bu esaretten kurtulmak için elinden geleni yapar. Bu esnada arkadaşlarından birçoğu, şehirdeki veba illeti yüzünden hayatını kaybeder. IV. Mehmed'in tahta geçmesi, Koca Sinan Paşa'nın savaştan hezimetle geri dönmesi elçilik maiyetin hürriyete kavuşmasına vesile olur. Sağ salim ülkesine dönen Seidel'in eceli, onca badireyi atlattıktan sonra sıcak evinde ileri yaşının sebep olduğu hastalıktan ve ansızın olmuştur. Seyahatname çeşitli Avrupa ülkelerinde ilgi görür. Birçok seyyah Osmanlı topraklarına seyahat etmek için hazırlanırken onun metinlerini referans alır. Nihayet 400 küsur sene sonra metin Türk okuyucusuyla buluşur. ''Bagnio de gran Turco, yani Büyük Türk'ün yıkanma teknesi adı verilen ve Türklerin kölelerini kapattıkları hapishane hakkında şu bilgileri verebilirim: Galata ve Pera denen semtin bitiminde ve denizin bir kese gibi karanın içine sokulduğu yerde Türk hükümdarının gemi tersanesi bulunmaktadır. Hemen yanında da şehir surlarına benzeyen ve üstünde nöbetçi kuleleri bulunan yüksek duvarlarla çevrili geniş bir meydan vardır.'' Dr. John Covel 1638 yılında dünyaya gelir. 1670 yılında, İngiltere Kralı II. Charles zamanında İstanbul'a gönderilen bir sefaret heyetinde papaz unvanıyla yer alır. Kilisenin görevlendirilmesiyle, merkezi İstanbul'da olan Ortodoks Kilisesini inceler. Böyle bir niyetle şehre gelen Covel, her gördüğünü en ince ayrıntısına kadar kaydeder. Yazıldığı tarihten 19. yüzyıl sonlarına kadar British Museum'da saklı kalmış seyahat notları, Hakluyt Society tarafından Extracs From The Diaries of Dr. John Covel ismiyle 1893 yılında yayınlanır. Eserin en dikkat çekici bölümleri, IV. Mehmed'in kızı Hatice Sultan'ın düğünü ile II. Mustafa olarak tahta çıkan Şehzade Mustafa'nın 1675'teki sünnet düğünüdür. Nakkaş Osman ve Levni gibi sanatçılar tarafından minyatürlerle belgelenmiş şehzade sünnet merasimlerinin geçiş alaylarından birine Covel de tanık olur. Covel Türk, Rum, Ermeni ayırmaksızın Osmanlı tebaasının bütün üyelerini atta saray efradını da inançlar, gündelik hayat ve adetler üzerinden garipseyip eleştirse de tanıklığını sürdürür. Nakkaş Osman ve Levni gibi sanatçılar tarafından minyatürlerle belgelenmiş şehzade sünnet merasimlerinin geçiş alaylarından birine Covel de tanık olur. Covel Türk, Rum, Ermeni ayırmaksızın Osmanlı tebaasının bütün üyelerini atta saray efradını da inançlar, gündelik hayat ve adetler üzerinden garipseyip eleştirse de tanıklığını sürdürür. ''25 Mayıs. Genç Şehzade Mustafa'nın sünnet onuruna yapılan geçit törenini görmeye gittik. Büyük Efendi de oradaydı ve orada imparatorluğun bütün haşmetini gördük. Devletin bütün görevlileri ve müteferrikalar ve diğer görevliler, vezir gibi statülerine göre kavuklarını takmışlardı. Şimdi rahvan ve orta boy atlar moda olmasına rağmen hepsinin atları mükemmeldi.'' Yaptığı seyahatten yadigâr eşsiz gravürleri ve seyahatnamesi haricinde hayatı hakkında pek bir şey bilinmeyen Guillamue-Joseph Grelot'nun doğduğu yıl tahminen 1630'dur. Stefanos Yerasimos'a göre, Fransa elçinin maliyetinde 22 Ekim 1670 tarihinde İstanbul'a gelir. Seyyah Galland, İstanbul'da sonradan inceleyen Galland, kitaba eklenecek gravürlerin güzelliğinden bahsederken Grelot için, 'Zeki, çalışkan ve ortaya çıkardığı eserlere hayran bırakan biri'' der. İsmini Relation nouvelle d'un voyage de Consantinople koyduğu, ilk baskısı büyük olan kitabın ikinci baskısında yazarın şöhreti seyahatnamesini aşan çizimleri de bulunur. Bu çizimlerin önemli bir yanı, pek ayrıntılı olmasalar da Ayasofya, Sultan Ahmed Camii gibi büyük yapıların planlarının ilk defa bu eserle Batıya tanıtılmasıdır. ''Hamamların açıldığını duyurmak için, eskiden Romalıların yaptıkları gibi çan çalınmaz. Kapılar sabahın dördünde açılır ve yaklaşık akşamın sekizinde kapatılır. Bu süre boyunca hamamda ne bir gürültü duyulur, ne de bir kavga çıkar. Kimsenin eşyası ya da parası çalınmaz. Bu yüzden, kapıda eşyaları bekleyecek birine gerek duyulmaz. Öte yandan, hamama en güzel banyo takımını götürme geleneğinden erkekler vazgeçmelerine rağmen, kadınları bunu hala sürdürürler.''

İstanbul'un 16. yüzyılına ışık tutan seyyahlar

JEAN THEVENOT