İstanbul'u panoramik olarak görüntüleyen ilk fotoğrafçı: James Robertson

1813 yılında Londra'da dünyaya gelen İskoç asıllı James Robertson, 40 yıl Osmanlı Darphanesi'nde görev yapmış, aynı zamanda da çekiş olduğu İstanbul manzaraları ve Kırım Savaşı fotoğraflarıyla, kendisi fotoğraf tarihimizde önemli bir yer edinmiştir. Osmanlı Darphanesi'nin yenilenmesi çerçevesinde, baş hakkak ve modelci olarak 1841 yılında İstanbul'a gelmiş Robertson zamanının en büyük gravür ustası olan William Wyon tarafından, İngiltere Kraliyet Darphanesi'nde yetiştirilmiştir. Osmanlı'da 40 İngiliz Sterlini maaş alarak memurluğa başlayan sanatçı tarafından hazırlanan model ve kalıplara dayanılarak üretilen ilk yeni altın paralar, 17 Ocak 1843 tarihinde basılmıştır. Bu konudaki çalışmaları Sultan Abdülmecid tarafından taltif edilecek ve kendisine bir İftihar Nişanı verilecektir. İstanbul'da günlük yaşam ve şehir manzaralarıyla ilgili sulu boya resimler de yapan Robertson'un fotoğrafçılığa nasıl başladığı ve teknik bilgiye nereden öğrendiği henüz bilinmemektedir. Robertson'ın İstanbul'daki fotoğraf çalışmalarına ait bilinen en eski referans, 4 Temmuz 1853 tarihlidir. VII. Carlisle Kontu George William Fredick, Diary in Turkish and Greek Waters adlı eserinde, bu tarihte İstanbul'daki bazı mimari ve tarihi eserlerin fotoğrafını Robertson'dan satın aldığını anlatır. 1853-1855 yılları arasında Illustated London News'ta yayımlanan Kırım Savaşı ve İstanbul konulu birçok gravürün altyazısında ''James Robertson'un fotoğraflarından'' ibaresi bulunmaktadır. İlk İstanbul fotoğrafları albümü, 1853 yılı Ekim ayında Londra'lı yayıncı Joseph Cundall tarafından piyasaya sürülmüştür. Photographic Views of Constantinople adlı albümün büyük ilgi topladığı bu gazeteden ve The Athenaeum dergisinden anlaşılmaktadır. İngiltere Kraliyet Hazine Dairesi'nin harcama kayıtlarına göre, kraliyet ailesi koleksiyonlarına alınan ilk fotoğraflar, Prens Albert'in Cundall'ın firmasından satın aldığı Robertson'a ait İstanbul fotoğraflarıdır. Hangi yılda açıldığı tam olarak bilinememekle birlikte Beyoğlu'nda Postacılar Sokağı köşesinde 293 numaralı adreste bir stüdyo açan Robertson, burayı 1867 Eylül ayına kadar işletir. İlk zamanlar nadir olarak portre çekilen bu stüdyoda, mimari eser ve manzara fotoğraflarının satışı yapılır. James Robertson, 1855 yılında Beyoğlu Saint Helens Kilisesi'nde Peralı Leonilda Maria Matilde Beato ile evlenir ve çiftin üç kız çocukları olur. Robertson'ın İstanbul'da ilk defa 1853-1855 yılları arasında kendi başına, 1856-1857 yılları arasında kayınbiraderi Felice Beato ile birlikte çalıştığı bilinmektedir. 1860'lı yıllarda ise Beyoğlu 293 numaralı yerdeki stüdyo genel olarak, fotoğraf baskısının ve satışının yapıldığı bir yer olarak işletilmiştir. Illustated London News'ta yayımlanan, Roberton'ın çekmiş olduğu bir arzuhalci, bir Türk kadınının yer aldığı örnekte olduğu gibi, tipik oryantalist fotoğrafları da vardır. Sanatçıya ait ilk İstanbul fotoğrafları ilk olarak 1855 yılında Londra'da sergilenmiştir. Gene İstanbul fotoğraflarıyla yer aldığı ikinci sergi, aynı yıl katıldığı Uluslararası Paris Sergisi'dir. Bu serginin ardından Robertson 1. sınıf madalya ile ödüllendirilmiştir. Fotoğraf eleştirmeni Ernes Lacan, Esquisses Photographiques adlı kitabında onun fotoğraflarından övgüyle söz eder. Kıyafetler ve meslekler konusunda da çekim yaptığı ancak satışa sunmadığı, yakın dostlarına hediye ettiği fotoğraflarına az rastlanır. İstanbul'da çekilmiş en eski döner kebapçısı, simitçi, salepçi, börekçi görüntüleri Robertson'a aittir. Satıcı ve kıyafet serisindeki fotoğraflarını zaman zaman renklendirmiştir. Bilinen en eski 360 derecelik panoramik İstanbul fotoğraflarını çeken kişi olarak da Robertson tarihe geçmiştir. 1854 yılında Beyazıt Serasker Kulesi'nden çektiği ve 12 ayrı fotoğraftan meydana gelmiş bu panoramalarla ilgili Illustrated London News'ta ''büyük bir özenle çekilmiş bu görüntüler, fotoğrafın en güzel örnekleri arasındadır'' diye yazar. James Robertson'un Kırım Savaşı fotoğrafları en eski ve en kapsamlı savaş fotoğraflarıdır. Prens Albert'in önerisiyle savaşı görüntüleyen Roger Fenton, yanına 5 fotoğraf makinesi, 700 cam negatif alarak Balaklava'ya gelir. Burada koleraya yakalanana kadar çekim yapar. Hem Fenton'un hem de Robertson'un fotoraflarındaki ortak nokta, son derece durağan olması, hiç birinde ölü ya da yaralı askerlere yer verilmemesidir. Robertson'un çekmiş olduğu, ele geçirilen Rus savunma mevzilerinin fotoğrafları değişik yayınlarda taş baskı ve gravürlere temel olarak kullanırlar. Roberston Kırım Savaşı'da çekmiş olduğu fotoğraflarını 1855 yılı Aralık ayında Londra'da sergiler. Killburn Stüdyosu'nda sergilenen 58 fotoğrafın içinde Sivastopol panoraması, şehrin yıkık sokakları, terk edilmiş meczilerin ve siperlerin fotoğrafları vardır. Kırım fotoğrafları büyük yankı uyandırır. Savaş sona erdikten sonra, Felice Beato ve kardeşi Antonio Beato ile birlikte, Kudül ve çevresindeki mimari ve arkeolojik eserlerin yakın plan çekimlerini yaparlar. Robertson bu tip fotoğraflarda eserin büyüklüğünü anlatabilmek için sık sık insan figürü kullanır. Burada çekmiş oldukları fotoğraflar daha sonra albümler halinde yayınlanacaktır. Robertson ve Felice Beato, 1857 yıllarında Kahire çevresinde de başarılı çekimler yaparlar. Onlar dönemin diğer fotoğrafçıları gibi sadece Antik Mısır Dönemi'nden kalma eserleri değil, İslam mimari eserleri konusunda da çalışmalar ortaya koymuşlardır. Robertson'ın aktif olarak fotoğraf çekimlerine yaklaşık 1858 yılına kadar devam ettiği daha sonra sadece elindeki negatiflerden baskılar yaptığı anlaşılmaktadır. Daha önceden ikisinin yolları ayrılmış olmakla birlikte Robertson, stüdyosunu kapatmadan hemen önce dahi fotoğrafların arkasında, Robertson ve Beato ismini birlikte kullanılır. Aynı şekilde, biri Japonya'da diğeri de Mısır'da fotoğrafçılık yapmlarına rağmen Beato kardeşler de, kendi fotoğraflarında bu ibareyi kullanacaktır. The Levant Herald gazetesine 5 Eylül-12 Ekim 1867 tarihleri arasında verilen satış ilanından da anlaşılacağı üzere, Robertson yalnız başına kalması sebbeiyle ve artan rekabet yüzünden stüdyoyu satışa çıkarır. Ancak elimizde stüdyoyu kimin aldığı ve negatiflerin akıbetine dair bilgi yoktur. Fotoğrafçılık kariyerini kesin olarak 1867 yılında bitiren ve darphanedeki görevine devam eden Robertson, görevinde 40 yılını doldurduğu 1881 yılında onuruna verilen bir veda ile emekliye ayrılır. James Robertson Japonya'da yaşadığı zor yılların ardından, 1888 yılında hayata gözlerini yumar.