İslam uygarlığında temizlik kültürü ve hamamların tarihi

Roma'nın çöküşüyle birlikte roma hayat tarzına özgü konfor unsurları da ortadan kayboldu. Romalılar için son derece kapsamlı bir bina kompleksi olan hamamda orta sıcaklıkta oda, sıcak buhar odası ve soğuk havuz bulunan ayrı bir oda bulunurdu. Daha büyük bazı hamamlarda ise Apoditerium denen ve soyunma odaları bulunan ayrı bölümler, bir okuma odası ve spor alanı mevcuttu. Ancak bu tedavi merkezleri yalnızca zengin ve siyasi elit tabaka içindi. Bu hamamlar Roma İmparatorluğu'nun çöküşü sonrasında bakımsız kalırken, Akdeniz'in diğer tarafında, Suriye gibi ülkelerde Roma yönetimi altında yaşayan Araplar hamam geleneğine sahip çıktılar. Ancak hamamda kullanılan su Romalılardaki gibi durağan değildi, zira Araplar ve Müslümanlar İslam'ın temizlik, hijyen ve sağlığı teşvik etmesi sebebiyle suyun temizliğine büyük önem veriyordu. Öyle ki 250 binlik şehirde binlerce hamam bulunuyordu. Sosyal bir mekân olan hamam, olmazsa olmazlar listesinin üst sıralarında yer alıyordu. Hz. Muhammed, 'temizlik imandandır' buyurmuştu. Memluk ve Osmanlı dönemlerinde özellikle zengin tasarım ve lüks dekora sahip görkemli ortamlar olan hamamların içerisinde nadide çeşmeler ve süs havuzları bulunuyordu. Müslüman toplumlar için benzersiz bir sosyal ortam olan hamam, toplumun sosyal etkinliklerinde önemli bir rol oynar. Çeşitli sosyal grupların kendi aralarında rahatça görüşebildiği bir alan olan hamam, rutin temizliklerini yapmak isteyen dost, akraba ve işçileri eğlenceli bir ortamda bir araya getirir. Bu sayede bağlar kuvvetlenmekte, dostluklar yeniden canlanmakta ve en son haberler paylaşılmaktadır. İyileştirici bir etkiye sahip olan bu ritüel, farklı zamanlarda olmak üzere hem erkekler hem de kadınlar tarafından yerine getiriliyordu; kadınlar genellikle gündüz, erkeklerse akşam ve gece hamama giderdi. Hamamda yıkanmanın belli kuralları vardır. Bu konuda oldukça fazla eser yazılmış olup, bunlara örnek olarak 9'uncu yüzyılda Ebu İshak İbrahim bin İshak el Harbi tarafından yazılan Hamam ve Yıkanma Adabı adlı eser gösterilebilir. 14'üncü yüzyıl Bağdat hamamlarında yıkanmak o kadar basit olmayıp özel bölmelerde yıkanma ve üç ayrı havlu kullanma gibi birtakım ayrıntıları içeriyordu. Bu durumu gören İbn Battuta seyahatnamesinde 'bu kadar teferruatı Bağdat'tan başka hiçbir şehirde görmedim' demekten kendini alamamıştı. Avrupa'da Romalılar döneminde bilinen ve kullanılan hamamlar, Roma'nın çöküşüyle birlikte popülaritesini yitirdi. Giritli bitkisel ilaçlar uzmanı Sir John Treffy, 1529 tarihli eserinde hamamda yıkanma konusunda şöyle söyler: 'Buralarda soğuk suyla yıkananlardan çoğu kimse ölmüştür.' Yüzlerce yıl sonra hamamlar, Kudüs ve Suriye'de Müslüman hamamlarını gören Haçlılar tarafından yeniden keşfedildi. Ancak bu fazla uzun ömürlü olmadı, zira kısmen kâfir kültürüne ait olması ve kısmen de hamam adabına uymayan Avrupalılarca ahlaka aykırı şekillerde kullanılması üzerine zina, nahoş alışkanlıklar ve hastalıkların artması sebebiyle kilise, hamamları yasakladı. 17'nci yüzyıla gelindiğinde, Avrupalıların Türk hamamlarıyla tanışmasıyla birlikte hamam yeniden keşfedildi. Aynı dönemde doğu hamamlarının ve lavanta çiçeklerinin kullanılması moda oldu. Bu durum, İngiltere'nin Londra, Manchester ve Leeds gibi şehirlerinde tam bir çılgınlığa dönüştü. Avrupa'da ilk Türk hamamı, 1679 yılında Londra'da bugün Bath Street (Hamam Caddesi) olarak bilinen Newgate Street'te Türk tüccarlar tarafından açıldı. Türk hamamları İskoçya'nın Edinburgh şehrinde de inşa edildi; John Burnet 1882 yılında ünlü Drumsheugh hamamlarını tasarladı. Hamamın ayrıntılı usullerinin ve şatafatının olduğu gibi yeniden yaratıldığı bu yerde, tuğla ve taş yapıyla desteklenen kubbe altına yerleştirilmiş Türk usulü kurnalar ve at aynalı kemeri çerçevelerin içinde geometrik kafesli pencereler bulunuyordu. Aynı zamanda, ön cephe zarif Mağribi sıra kemerlerle süslenerek geometrik desenli demir korkuluklar takıldı. Hamamın modern dünyada hızla çoğalan sağlık ve dinlenme merkezlerinin çoğunun atası olduğuna inanılmaktadır. Terleme vücuttaki zararlı maddeleri atarak fazla yağlardan kurtulmamıza yardımcı olur. Buhar ve sıcak su kan dolaşımını artırır, nabız ve metabolizmayı hızlandırır. Hamamın el Barrani adı verilen dış bölümünde yaşanan ve Romalıların apoditeriumda yaşadığına benzeyen gevşeme, vücudu dinlendirerek hamamın önceki aşamalarında yapılan şeylerden fayda görmesini sağlar, bu arada hamamdaki sosyal etkileşim ve dostane ortam da insana her yönden faydalı olur.

İslam uygarlığında temizlik kültürü ve hamamların tarihi

ROMA DÖNEMİNDE HAMAMLAR BULUNURDU