İslam uygarlığında tekstil ve ticaret nasıl gelişti?

9'uncu yüzyılın ortalarında, Müslüman İspanya'sında üretilen kumaşlar uluslararası bir üne kavuşmuştu. Bundan üç yüzyıl sonra dahi, Portekiz Kraliçesi Beatrix'in düğününde altın kenar süslemeli İspanyol ipekleri kullanılacaktı. İspanya Müslümanları zarafet ve el işçiliğinde ünlü Çinli zanaatkârlarla boy ölçüşmekteydi. Yalnızca Kurtuba'da halı, minder, ipek perde, şal, divan için kumaş dokuyan üç bin kadar dokumacı bulunuyor; bu kumaşlar her yerde hevesli bir taleple karşılaşıyordu. Ayrıca Chinchelia ve Cuenca'da kilim ve duvar halısı başta olmak üzere son derece kaliteli yün ürünler üretiliyordu. Bu ürünler güzel evlerde seccade olarak kullanılıyor yahut da masaları ve yerleri süslüyordu. Endülüs'te Doğu üslubuyla kumaş üretimi daha çok Malaga ve Elmeriye şehirlerinde yoğunlaşmıştı, çünkü liman şehri olan bu yerlere yeni stil ve teknikler her yerden daha önce ulaşıyordu. Tekstil sanayii, Müslüman İspanyasından başlayarak Avrupa geneline yayılacaktı. Daha doğu yörelerde ve Akdeniz sahilleri boyunca, kumaşlardan giysi ve birçok ev eşyası yapılıyordu. Göçebe kadınlar, yolda geçen hayatlarında ihtiyaç duydukları çadır, heybe, beşik vs. gibi eşyaları üretmek için yine kumaşlardan istifade ediyordu. Kent merkezlerinde ve saraylarda rastlanan tefrişatta da ağırlıklı olarak halı, örtü, perde ve asma kumaşlara rastlanıyordu. Sandalye yerine minderde oturuluyor; sahibinin zenginliğine göre farklı kumaşlarla kaplanan uzun süs yastıklarına yaslanıyordu. Politik anlam da taşıyan kumaşlar diplomatik çevrelerde hediye olarak alınıp veriliyor; ayrıca adet olduğu üzere, üst düzey görevliler ve diğer saray gözdeleri belirli aralıklarla ve özel günlerde kaftan, sarık gibi saray dokumalarından yapılma özel kıyafetlerle ödüllendiriliyordu. Bunlara ek olarak halifeler ve 1250 yılından sonra Memluk sultanları zengin işlemelerle süslü Kâbe örtüsünü (kisva) her yıl yenisiyle değiştirme şerefini de üstlenmiş ve bu imtiyazlı görevi yerine getirmişlerdir. İslam dünyasında her türden kumaşı bulmak mümkündü. Yün ve keten İran'da önemli miktarlarda üretilerek İspanya'ya geliyordu; ilave keten ihtiyacı ithalat yoluyla karşılanacak derecede popülerdi. Anavatanı Hindistan olan pamuğun Akdeniz'de büyük ölçekli olarak ilk kez üretilmesi muhtemelen Müslümanların buraya gelmesi sonucunda gerçekleşti. Suriye ve Filistin ile İspanya'nın güneyinde büyüyen pamuk üretimi buradan Avrupa'ya sıçradı. Deri de önemli bir sektör olup, 12'nci yüzyılda Mansur bölgesinde bulunan Fas şehrindeki Muvahhid hanedanlığında 86 tabakhane ve 116 boya atölyesi bulunuyordu. Bazı kasaba ve şehirlerde üretilen ürünler uluslararası üne sahipti. Şiraz yünlü kumaşlarıyla Bağdat saçaklı duvar örtüleri ve tafta ipekleriyle Huzistan deve ya da keçi kılı dokumalarıyla Buhara seccadeleriyle ve Herat altın brokarlarıyla ünlüydü. Başka dönemlere ait kumaş parçalarına Batı müzelerinde ve Doğu sanatı koleksiyonlarında rastlanmakla beraber, bu döneme ait ürün örnekleri zamanın yıpratıcı ve aşındırıcı etkilerine karşı koyamamıştır. Günümüze ulaşan en değerli giysilerden bir tanesi Mısır'ın Memluk sultanlarından birine ait olan ve üzerinde 'Bilgili Sultan' yazan 14'üncü yüzyıla ait ipek pelerindir. Bu pelerin Danzig'deki St. Mary Kilisesi'nde bulunmuştur. Avrupa'nın Müslüman kumaşlarına duyduğu hayranlık, bu kumaşların Haçlılar ve tüccarlar tarafından Avrupa'ya ilk kez getirildiği Orta Çağ kadar eskidir. Bu kumaşlara o kadar değer veriliyordu ki Papa II. Sylvester lüks İran ipeğine sarılarak gömüldü. Kral I. Edward'ın Kastilyalı eşi Kraliçe Eleanor, 1255 yılında evlenirken İngiltere'ye çeyiz olarak Endülüs halıları getirmiştir. 17'nci yüzyıla gelindiğinde İngiltere'yle ticari ilişkilerde önemli gelişmeler yaşanırken, bu gelişmeler İran'daki tekstil sektörünün en parlak dönemine isabet etti. 1616 yılında İran Şahı, ticari teşvik etmek amacıyla İngiltere'ye üç bin balyalık kredi açtı, bunun sonrasında İran ipeği ithal eden kumaşlar listesinin tepesine yerleşti. Bundan üç yıl sonra, Surat üzerinden İngiltere'ye gelen Royal Anne gemisi 11 balya İran ipeği getirdi. Dönemin kralı I. James İran ipeğine o kadar hayran olmuştu ki, İngiltere'de bir ipek endüstrisi kurmayı düşünmüştür. Temin ettiği ipekböceklerinin yetiştirilmesi için kırsaldaki arazilerinde ve Whitehall bahçelerinde yer hazırlattı. Bunlara ek olarak, kraliyet ipek işlerinden sorumlu olan Fransız John Bonoeil'den ipek üretim teknikleri üzerine bir eser yazmasını istedi; bu eser 1622 yılında yayımlanacaktı. Aynı dönemlerde, Hint basmasını İngiltere'ye ulaştıran Doğu Hindistan Şirketi'nin gayretleri ve girişkenliği sayesinde Hindistan'la yapılan ticaret son derece bereketli geçiyordu. Müslüman desenleri ile boyanan pamuklu kumaş, Avrupa'da kumaş ve duvar kâğıdı üretimi için bir model teşkil ediyordu. 17'nci yüzyıla gelindiğinde, Avrupa'da yeni türeyen burjuva kesimin gözdesi haline gelen ithal Müslüman kumaşları yerel endüstriyi tehdit etmeye başladı. Yerel ipek üreticileri 1685 yılında resmi şikâyette bulunurken, Fransız ve İngiliz ipek ve yün tüccarları yabancı kumaşlarla rekabet etmek istemediklerinden Doğu Hindistan Şirketi'nin faaliyetlerini yasaklatmaya çalışmıştır. İngiliz devleti 1700 yılında çıkardığı zorunlu kanunla duruma müdahale ederek Müslüman ipeği ithalatının yasaklanmasını da kapsıyordu. Avrupa'nın diğer ülkelerindeki tüccarlar da kendi mallarını satabilmek için söz konusu malların satışına kendi ülkelerinde sınırlama getirmeye çalıştılar. Kaliteli ipeğin tek kaynağı İran değildi, zira Türk tekstil sanayisi de bu kumaşı gayet iyi üretebiliyordu. Son derece kaliteli ipeğin üretildiği Bursa'da, ipek dokumacıları İznik çiçek desenleriyle süslenmiş büyüleyici kumaşlar üretmekteydiler. Burada üretilerek sultan saraylarına ulaşan ipek ve kadife, buralarda sofa, divan ve perdelerde kullanılıyordu ve iç dekorasyon bakımından büyük önem taşımaktaydı. 18'inci yüzyılda yaşayıp da Türk kumaşlarına ve kıyafetlerine hayran olan diğer bir kişi ise beş yıl boyunca İstanbul'da yaşayan ve bu süre zarfında Türk gibi giyinmeyi tercih eden İsviçreli ünlü ressam Jean Etienne Liotard'dı. Liotard'ın sitters en sultane adlı kadın portreleri Türk giyim tarzının ve modasının Avrupa'da tanınmasında ve yayılmasına çok önemli bir rol oynamıştır. Bugün kullandığımız birçok ürün bile Müslüman adları taşımaktadır: Mesela müslin ilk üretildiği yer olan Musul'dan; damasko, Şam'dan; baldaken, Bağdat'tan; gazlı bez (İngilizcesi gauze), Filistin'in güney sahilindeki Gazze limanından; koton, Arapça ham pamuk anlamına gelen kutn kelimesinden; saten ise Müslüman tüccarların Çin'in Tseutung limanından aldıkları zengin dokumaları getirdiği Zeytune'den gelmektedir.

İslam uygarlığında tekstil ve ticaret nasıl gelişti?

İSPANYA MÜSLÜMANLARI DÜNYACA ÜNLENDİ