İslam uygarlığında gerçekleştirilen tarım devrimi

Müslüman çiftçiler, 9'uncu yüzyılda İslam dünyasının başka yörelerinden gelen mahsullerin dikilmesi; kapsamlı sulama sistemlerinin kurulması; evrensel bilginin bilimsel bir yaklaşımla yerel ihtiyaçlarda kullanılması ve kişisel arazi mülkiyetini içeren pratik tarım aktivitelerinin teşvik edilmesi gibi birçok yenilik yapıyorlardı. Bunlar, daha önce görülmemiş düzeyde ürün çeşitliliğinin elde edilmesi demekti. Zirai başarılar, aynı zamanda çalışkanlığın ürünüydü. Toprağı seven Müslüman çiftçiler hiçbir engel tanımadan dağları deliyor, geçitler açarak su kanalları döşüyor, büyük bir sabır ve çalışkanlık örneği göstererek İspanya'nın kayalık yamaçlarını düzleştiriyordu. Gezgin bir medeniyet olan Müslümanlar, dünyanın o dönemde bilinen bölgelerinde bilgi namına ne varsa toplayıp getirdiler. Asya steplerinden Pirenelere kadar en zor koşullarda yolculuk yaptılar ve gördüklerini ayrıntılarıyla yazıya geçirmek suretiyle devasa zirai kılavuzlar hazırladılar. Amerikalı tarihçi S. P. Scott'un 1904'te söylediği üzere, 'Yakın Doğudan Mağrib ve Endülüs'e kadar geçmişe ve bugüne ait bilimsel bilgi alanında görülmeye değer bir kültürel birlik yarattılar.' Toronto Üniversitesi'nden Profesör Andrew Watson'ın söylediği gibi, İslam dünyası 'üç ila dört yüzyıl boyunca yeni olan her şeye eşi görülmedik derecede açık olan büyük ve birlik içerisinde bir bölgeydi. Yeniliklerin yayılması konusunda da alışılmadık bir kabiliyete sahip olan İslam dünyasında, tavırlar, sosyal yapı, kurumlar, altyapı, bilimsel ilerlemeler ve ekonomik kalkınma gibi unsurların tamamı önemli birer rol oynuyordu. Tarım, iktisat ve hayatın diğer tüm alanları, bu özümseme ve iletme kabiliyetinden nasibini alıyordu.' Farklı coğrafi bölgelerden beslenen zengin bilgi birikimi sayesinde, Müslümanlar en cins atları ve koyunları yetiştirebiliyor ve en iyi meyve ve sebze bahçelerini kurabiliyorlardı. Haşere mücadelesini bilen ve gübre kullanan Müslümanlar ağaçları aşılayarak yeni bitki türleri geliştirme konusunda uzmandılar. Genellikle yalnızca kış mahsullerinin yetiştiği ve her tarlanın iki yılda bir mahsul verdiği Akdeniz yöresine gelen Endülüs Müslümanları, Hindistan başta olmak üzere birçok yerden yeni mahsuller getirip, mahsul rotasyonu tekniklerini ilk kez uyguladılar. Bu mahsuller için ılıman ya da sıcak bir iklim gerekiyordu ve uzun yaz günleri bu ihtiyacı karşılamaktaydı, ancak kışın yağışın az olduğu kurak aylar da yaşanabiliyordu. Müslümanların sulama tekniklerini geliştirmesiyle birlikte, yırda dört kere hasat yapılır hale gelindi. Müslümanların sulama tekniklerini geliştirmesiyle birlikte, yılda dört kere hasat yapılır hale gelindi. Muz gibi alt tropikal mahsuller ülkenin kıyı kesimlerinde yetişirken yeni mahsuller arasında pirinç, narenciye, şeftali, erik, ipek, kayısı, pamuk, enginar, patlıcan, safran ve şeker kamışı yer alıyordu. Şeker kamışını hem İspanya'ya hem de Etiyopya'ya götürmek suretiyle buralara büyük etki eden Müslümanlar, bununla da kalmayarak Doğu Afrika'daki Zanzibar Adası'nı kaliteli şekerin bir numaralı merkezi haline getirdiler. İpek endüstrisi gelişti, keten bitkisi yetiştirildi ve keten kumaş ihraç edildi. İspanya'nın daha kurak bölümlerinde doğada vahşi olarak yetişen halfa otları toplanarak bunlardan sepet ve yer örtüleri üretildi. 10'uncu yüzyılda yaşayan Müslüman gezgin ve tarihçi Mesudi, portakal ve ağaç kavununu ülkeye ilk kez getirilmesini şöyle anlatır: 'Portakal ağacı (şecer en-narenc) ve ağaç kavunu (utrucü'l müdevver), Hindistan'dan hicri 300 (912) yılında getirilerek ilk kez Umman'da dikilmiş ve buradan Basra üzerinden Irak ve Suriye'ye taşınmıştı. Kısa sürede sayıları giderek artan bu ağaçlar Tarsus'ta ve Suriye'nin sınır şehirlerinde ve diğer sahil kasabalarında evlerin bahçelerini süslemeye başladı. Bu ağaçlar Antakya, Filistin ve Mısır gibi hiç bilinmedikleri yerlerde hızla büyümeye başladılar.' Mahsullerin bu şekilde taşınması genellikle kişisel girişimlerle olmaktaydı; mesela Suriye'yi çok özleyen ve Endülüs ya da İspanya'da kendini evinde hissetmek isteyen I. Abdurrahman, hurma palmiyesi de dâhil olmak üzere belirli türleri bizzat getirtti. Narın belli bir türü, Kurtuba baş kadısı Muaviye bin Salih tarafından Şam'dan getirtilmişti; Sefer adlı, bugünkü Ürdün'ün bulunduğu bölgeden olan bir asker beraberinde getirdiği incir fidesini Malaga bölgesindeki arsasına dikti. Bu askere ithafen sefri adı verilen bu tür, tüm ülkeye yayılacaktı. Yeni mahsullerin başarılı olmasının bir diğer sebebi de çiftçilerin her mahsule uygun toprak türünü tanımaları ve ağaç ve bitki aşılama yöntemlerinde ustalaşmış olmalarıydı. Çiftçilerin elindeki başka bir kaynak ise hiçbir zahmetten kaçınılmayarak özenle yazıya geçirilen, eski halklara ait kitap ve sözlü geleneklerdi. Bunlara ek olarak, uzmanların arasındaki bilgi alışverişinin giderek artması sayesinde şehirlerdeki kütüphaneler tarım eserleriyle dolup taşacaktı. Mahsuller sıcak yaz mevsiminde yetişiyordu ve bu yeni mahsullerden bazıları mevcut olandan daha fazla suya ihtiyaç duymaktaydı; mesela şeker kamışının dört ila sekiz günde bir sulanması gerekiyordu. Pirincin ise sürekli olarak suyun altında olması lazım gelirdi. 11'inci yüzyılın sonundan itibaren yetiştirilmeye başlanan pamuk, dönem tarihçisi İbn Bassal'a göre, filiz verdiği günden ağustos ayına kadar iki haftada bir sulanmalıydı. Pamuk üretiminde kendi kendine yeten Endülüslüler, pamuğun fazlasını Sicilmasa (Cezayir) ve İfrikiyye'ye (Afrika) kadar gönderiliyorlardı. Portakal ve narenciye bitkilerinin yanı sıra daha birçok meyve ağacı ve kuru tarım bitkisi de sulanabiliyordu. Peki, bu su ihtiyacı nasıl karşılanıyordu? Bu, elektrikli pompa ve plastik borulardan olmasa bile, dönemin yaratıcı mühendislik düzeneklerinden oluşan yaygın ve yoğun sulama sistemleri ile bugünküne benzer şekilde yapılıyordu. Müslümanların suyun birkaç metre yukarı çıkarılması konusunda uzmanlaşmış olmaları sayesinde, pompa ve su çarkı ya da sudolabı kullanmak suretiyle sürekli su akışı teminat altına alınabiliyordu. Yalnızca Belensiye alanında bile pirinç tarlalarına su götürmekte kullanılan sekiz bin civarında sudolabı bulunuyordu. Çeşitli makineleri hayvan gücünden faydalanarak çalıştıran Müslümanlar, dişli mekanizmaları daha da geliştirmek ve yeraltı kanalları kazmak suretiyle suyu Sahra Çölü gibi acımasız ve kurak çöllerden geçirdiler. Suyun tarlalara ulaşabilmesi için sulama sistemlerinin seviyesinin dikkatli şekilde hesaplanması gerekiyordu ve matematikte kaydettikleri ilerlemeler Müslümanlar için önemli bir avantaj oluşturuyordu. Nirengi yoluyla yükseklik ölçümlerini doğru şekilde yapabiliyorlardı. Tarımın gelişimine katkı sağlayan tek bilim matematik değildi; zira 11'inci yüzyıl Toledo'sundaki önemli astronomik gelişmeler de belirli düzeyde etki yaratmaktaydı. BBC'nin Avrupa'da İslam Tarihi adlı programının sunucusu Gazeteci Rageh Omar'ın belirttiği üzere, '...tarımda kullanılan astronomi tabloları sayesinde çiftçiler ne zaman ekim ve hasat yapılacağını belirleyebiliyorlardı.' Gıda üretimindeki bu patlamada rol oynayan son önemli faktör ise uygulamaya koyulan yeni ve etkili mülkiyet sistemiydi. Çiftçiler artık büyük arazi sahiplerinin elinde acı çekmek ve sömürülmek yerine kendileri ve toplum için çalışabiliyorlardı. Çalışan haklarından bahsedilmeye başlanmasıyla birlikte, arazi mülkiyetinde çığır açan bir sosyal dönüşüm yaşandı. Bu düzenlemelerle beraber, artık herkes toprağı satın alma, satma, ipotek etme, miras yoluyla alma ve işleme ya da kendi tercihlerine göre tarıma açma hakkına sahipti. Tarım, endüstri, ticaret ve istihdam gibi her önemli işlemde sözleşme imzalanarak birer nüshası taraflara veriliyordu. Tarlaları işletenler emeklerinin karşılığını makul sınırlar çerçevesinde alıyorlardı. Arazi sahipleriyle toprağı işleyenler arasında imzalanan ve günümüze ulaşan ayrıntılı sözleşmeler arazi sahibinin mahsulün en fazla yarısına kadarını alabildiğini göstermektedir. Bu dört önemli yenilik sayesinde, zirai kalkınma alanında o güne dek eşi benzeri görülmemiş bir patlama yaşandı. İnsanlar o güne kadar hayatta kalmak için yemek yerken, hayat kalitesinin ciddi şekilde artmasıyla sofralarda yerini alan taze meyve ve sebzeler zengin bir diyeti herkes için mümkün hale getirdi. Yıl boyunca bulunabilmeleri sayesinde bu meyve ve sebzelerin kış için kurutulması ihtiyacı azalacaktı. Narenciye ve zeytin tarlaları yaygınlaşmaya ve şehrin dört bir yanında pazarlık bahçeler ve meyvelikler boy göstermeye başladı. Topraktan fazla mahsul alınması sebebiyle toprak veriminin düşmesi gibi bir ihtimal bulunuyordu. Ancak yoğun sulama ve güvercin gübresi başta olmak üzere düzenli gübreleme teknikleri kullanıldığından böyle bir problem yaşanmamıştır. Yeni hayvancılık uygulamaları sayesinde at sürülerinin kalitesi artırıldı ve çöl yolculuklarında kullanılmak üzere daha güçlü deve cinsleri yetiştirildi. Hayvan gübresi ile eskiden lüks sayılan et ve yün gibi diğer hayvansal ürünler kolaylıkla bulunabilir hale geldi. Tunus, Cezayir ve Fas'ın Mağrib bölgesi menşeli kaliteli ürünler kısa sürede tüm dünyada ün saldı. Yalnızca yün değil, ipek ve pamuk da üretiliyordu. Hindistan menşeli olan pamuk, Sicilya ve Endülüs'ün önde gelen mahsullerinden biri haline geldi ve önceden bilinmeyen ender ve lüks malların üretilmesine zemin hazırladı. Oldukça kısa bir süre içerisinde insanlar, artık çok farklı çeşitlerde ve renklerde bulunabilen giyim ürünlerine erişebilir hale geldiler.

İslam uygarlığında gerçekleştirilen tarım devrimi

MÜSLÜMAN ÇİFTÇİLERİN DEVRİM NİTELİĞİNDE YENİLİKLERİ