İslam uygarlığında geliştirilen denizcilik faaliyetleri

◾ Müslümanların 7. yüzyılın ortalarına doğru kendi filolarıyla Akdeniz'in doğusundaki adalara hücum etmeye ve fethetmeye başlamışlardır. ◾ Kısa bir zaman zarfında güney Akdeniz'de ve daha sonraları Akdeniz havzasının tamamında korkulan bir deniz gücü haline gelecek kadar büyümüşlerdir. Denizcilik tarihinde Müslüman bilim insanlarının izleri ◾ Müslümanlarla Çin arasındaki deniz trafiğinin aynı şekilde 7. yüzyıla kadar geriye gittiği ve yüzlerce yıl boyunca genişleyerek devam ettiği bilinir. ◾ Atlantik'te kuzeyde Coimbra'dan güneyde Nûl (bugün muhtemelen Noun)'a yaklaşık 1300 kilometrte uzunluğundaki kıyı çizgisinde Arap-İslam deniz seyrüseferinin Arap fethinden Muvahhidiler hâkimiyetine (1130-1269) kadarki gelişiminin çok önemli olduğu ifade edilir. ◾ Arapça kaynaklar, denizde yön bulmada bazı sabit yıldızların doğuş ve batışlarının, kutup yıldızının ve diğer başka dolay kutupsal yıldızların kullanıldığı varsayımını destekler niteliktedir. ◾ Bu yön bulma sisteminin gelişimi sürecinde kutup yıldızının ve güney yıldızının yanı sıra, doğuş ve batış noktaları bulunan 15 sabit yıldıza tutunmaya ve böylece ufuk dairesini 32'ye bölmeye götürmüştür. Denizcilikte devrim yapan Müslüman kâşif ◾ Açık denizde, o zamana dek sadece ana hatlarıyla geçen zaman ve buna dayanarak sahilden hareket edişten itibaren kat edilen mesafeler aracılığıyla tahmin edilen bir konum belirleme arzusu doğmuştu. ◾ Kuzey Kutbu'nun konumunun gerçek yerini belirleme işi denizciye, sadece kutup yüksekliğinin ve böylece açık denizdeki enlemsel konumun tam bir ölçümünü yapmayı değil, ayrıca boylamsal seyrüsefer esnasında kat edilen mesafelerin dereceler halinde bulunmasını da sağlıyordu. ◾ Elbette bulutlu bir gökyüzü altında yıldızlara veya güneşe göre rota belirleme mümkün değildi. Bu durumda başka bir yardımcı araca ihtiyaç vardı. Bu da pusulaydı. ◾ Kaynaklar, pusulanın daha 10. yüzyılda, hatta belki de 9. yüzyılda Hint Okyanusu'nun Arap denizcileri tarafından bilindiğini belirtir. Büyük bir ihtimalle yön bulma aracı olarak manyetik ibrenin bilgisi Hint Okyanusu'na Çin'den ulaşmıştı. Zheng He'nin efsanevi yedi yolculuğu ◾ Pusulanın 16. yüzyıldan daha önce, belki de henüz 14. veya 13. yüzyılda Hint Okyanusu'ndaki denizcilere sadece yön bulma yardımı olarak hizmet etmekle kalmayıp, aynı zamanda açık denizde mesafeleri belirlemek ve harita materyallerini düzenlemek ve tashih etmek için kullanılmış olduğu söylenebilir. ◾ Bu bölgenin kartografik tasvirinin ve bunun için gerekli olan enlem ve boylam dereceleri çalışmaları ise 15. yüzyılda yüksek bir seviyeye ulaşmıştır. ◾ Denizciler, yalnızca gemilerin rotalarından sorumlu değillerdi. Aynı zamanda İslam kültür çevresinde yürütülen astronomi, matematik gibi bilimlerin üstün liyakatli uzmanlarıydılar. ◾ Böylece kendilerine özgü bir üçgen zincirlemesi (triangulation) metoduna ulaştılar. Böylece ekvatora uzaklıklarını, kutup yüksekliğinden ve yönlerini belirli sabit yıldızların bazılarına dayanarak bulabiliyorlardı. Korsanlıktan yetişen Osmanlı denizcileri ◾ Denizcilik hakkında en derin bilgileri, bu alanın en büyük iki temsilcisi 15. yüzyılın ilk yarısından İbn Mâcid ve 16. yüzyılın ilk çeyreğinden Süleyman el-Mehrî'nin eserleri yoluyla öğrenmekteyiz. İbn Mâcid'e göre denizcilik bilimi sadece yazılı geleneğe bağlı olmayan teorik ve empirik bir bilimdir. ◾ İbn Mâcid, denizcileri üç gruba ayırır: İlk grup, basit deniz kılavuzlarıdır. Bunların yolculukları bazen iyi gider bazen de kötü; verdikleri cevaplar bazen doğrudur bazen de yanlış. Bu denizciler muallim (üstad) nitelemesini hak etmezler. ◾ İkinci kategorinin orta seviyeli üstadlar olan mensupları, bilgilerinin büyüklüğü ve kapasiteleriyle tanınırlar. Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarına hâkimdirler, fakat öldükten sonra unutulmaya mahkûmdurlar. ◾ Denizcilerin üçüncü grubu en yüksek mertebeyi oluştururlar. Bu kalitedeki denizci çok meşhurdur, bütün deniz operasyonlarına hâkimdir ve aynı zamanda hem kendi zamanında hem de daha sonraları yararlanılan kitapları yazmış olan bir bilgindir. İslam uygarlığı hakkında 20 ilginç bilgi ◾ Süleyman el-Mehrî'ye göre denizcilik biliminin temeli teori ve tecrübeden oluşur. Tecrübe edilen ve teori ile örtüşen doğru ve güvenilirdir. ◾ Her iki denizci kendi kültür çevrelerinin birçok bilim dalına vakıftılar ve kendi özel disiplinleri için vazgeçilmez olan astronomiye bilhassa hâkimdiler. Usturlap ve kadran gibi astronomik yükseklik ölçümü ana aletlerini biliyorlardı ve gemilerinde bunlara sahiptiler, gerektiğinde bunlarla çalışıyorlardı. ◾ Bununla birlikte onların daha çok kullandıkları ve kendi amaçlarına daha uygun olan aletler Avrupa'da Yakup Sopası olarak ve özellikle Portekizli denizcilerde balestilha olarak tanınan alet ve pusula idi. ◾ Bu alet, enlemleri kutup yüksekliğine göre bulmadaki pratikliği sayesinde Hint Okyanusu denizcileri için açık deniz seyrinde uygun bir aletti. Buna karşın usturlap yerlerin enlem ölçümü için daha çok karada kullanıma elverişliydi. Osmanlı'nın ünlü denizcileri ◾ İbn Mâcid ve Süleyman el-Mehrî'nin eserlerinin verdiği izlenime göre denizcilik en geç 15. yüzyılda ve muhtemelen daha erken bir dönemde pusula sistemi üzerine kurulmuştu. Pusula, sabit yıldızlara göre olan eski yön bulma sistemini ortadan kaldırmamış, aksine mükemmelleştirmiş ve genişletmişti. ◾ Bu dönemde denizciliğin gelişmesinde etkili olan bir isim de Zheng He idi. Zheng He, yaşadığı dönemde Çin'in bölgesel, hatta küresel süper güce dönüşmesinde önemli rol oynayan bir Müslüman'dı. ◾ 28 yıl süren yolculukları boyunca 37 ülkeyi ziyaret etti; ticari ve diplomatik amaçlarla 7 büyük deniz yolculuğu yaptı. Bu yolculuklarda 50 bin kilometreden fazla mesafe kat edilmiş olup ilk filosunda 317 gemiye bağlanmış halde 27 bin 870 mürettebat bulunuyordu. Osmanlı'da denizcilere verilen unvan ◾ Zhen He'nin yedi büyük 'Hazine Gemisi' yolculuğuna çıkması için yeterince sebep bulunuyordu. Öncelikle bilimsel keşif yapmak ve değerli taş, mineral, bitki, hayvan ve ilaç bulmak istiyorlardı ki, yolculuklar çoğaldıkça bu sebep giderek daha da önemli hale geldi. ◾ Dünyaya ilişkin seyrüsefer ve haritacılık bilgilerini geliştirmek ve tüm yabancı ülkelere Çin'in önde gelen kültürel ve ekonomik güç olduğunu göstermek istiyorlardı. ◾ Bu deniz yolculuklarının en etkileyici yanı çok muazzam ölçekte ve son derece iyi organize olmalarıydı. Zheng He'nin yazdıklarına göre 'en büyük gemilerden 62'sinin boyu 134,11 metre; eni ise 54,86 metre idi.' ◾ Zheng He ayrıca, her gemide denizci, kâtip, tercüman, asker zanaatkâr, sıhhiye ve meteoroloji uzmanları dâhil 450 - 500 mürettebat olduğunu yazar. Dördüncü yolculukta, 30 bin kişilik filoyla Arabistan'a ve Kızıldeniz'in ağzına kadar gitmişti. Derlenmiştir. Prof. Dr. Fuat Sezgin - İslam'da Bilim ve Teknik

İslam uygarlığında geliştirilen denizcilik faaliyetleri

7. YÜZYILDA AKDENİZ’E HÂKİM OLMAYA BAŞLADILAR