İslam uygarlığında eğitime dair 22 ilginç bilgi

Bundan bin yıl önce, İslam coğrafyasında okul görevini camiler yerine getiriyordu. Cami, hem ibadet hem de öğrenme yeri olduğu için, din ve bilim arasında çok belirgin bir ayrım bulunmuyordu. Dersler arasında fen bilimleri de yer aldığından, din ve bilim herhangi bir sorun olmaksızın yan yana yaşatılıyordu. Danimarkalı tarihçi Iohannes Pedersen'e göre, 'öğrenme ve din arasında yakın bir bağ bulunuyordu. Kendisini bunların her ikisine adayanlar manevi tatmin bulmakta ve kulluk hissini yaşamaktaydı. Bu birliktelik sadece bilginleri yoksun kimselerle yan yana getirmiyor aynı zamanda bu tür insanlara yardım etme arzusu uyandırıyordu.' Camiyi öğrenimin birincil mekânı haline getiren Peygamber Efendimiz (sav), camileri tek tek dolaşarak buralarda eğitim verir yahut da eğitim faaliyetlerine nezaret ederdi. Cami kurulan her yerde temel eğitim başlardı. Ayrıca, Resul-i Ekrem Efendimiz (sav) her bir kabileye o dönemde 'ilim ehli' anlamına gelen 'Ehlü'l İlm' adlı Kur'an-ı Kerim öğretmenleri gönderirdi. Bu, eğitimin her yere yayılması ve bu gezgin öğretmenlerin hayatlarını mutmain bir şekilde yaşamaları demekti. 10'uncu yüzyılda yaşayan coğrafyacı, tüccar ve gezgin İbn Havkal, Palermo'da üç yüz kadar ilkokul öğretmeni saydığını nakleder. Hz. Muhammed'in (sav) yaşadığı 7'nci yüzyılda Medine'de dokuz tane cami bulunuyordu. Buradaki ilkokul, 653 yılında faaliyetlerine başladı ve okullaşma düşüncesi bir anda çığ gibi büyüdü. Bu yayılmanın bir meyvesi, 744 yılında Şam'da kurulan bir okuldu. 8'inci yüzyılın sonlarına doğru ise camilerin tamamına yakınında kız ve erkek çocuklarının eğitimi için birer ilkokul bulunuyordu. Tüm erkek çocukları (özel öğretmeni olan) zengin çocuklar hariç, bazı kız çocukları ve kölelerin çocukları 6 yaşına geldiklerinde ilkokula başlıyordu. Eğitim ya ücretsiz yahut da herkesin gücünün yetebileceği biçimde çok ucuzdu. İlkyazı derslerinden birisi, Allah'ın 99 güzel adından oluşan Esmaü'l Hüsna ya da Kur'an-ı Kerim'den kolay ayetlerin yazılmasının öğrenilmesiydi. Bunun akabinde, Kur'an-ı Kerim derinlemesine öğretilir ve üzerine matematik ilave edilirdi. Okulların gelişmesiyle birlikte, eğitim alanına ve seviyesine göre dört farklı türde okul ortaya çıktı: İlk mektep, Dârülkurra (yüksek mektep), Dârülhadis ve tıp mektepleri. Genel derslerin öğretildiği ilk mektepler, bugünkü ilkokulların dengi olarak düşünülebilir. Buradan mezun olan öğrencilere ortaokul seviyesindeki okullara kayıt yaptırabilmeleri için sertifika verilirdi. İlk mektepler en yaygın okullar olup her köyde bir tane bulunurdu. Dârülkurra yahut 'okuma evi' adı verilen okullarda, Arapça yeterlilik ve Kur'an-ı Kerim'i doğru ve güzel okuma (tecvid) eğitimi verilirdi. İmam ve müezzinler de bu okullardan yetişirdi. 'Dârülhadis' ya da 'Hadis Evi' adı verilen okullar, Hz. Muhammed'in (sav) sözlerinden oluşan hadis ilminin öğretilmesi alanında ihtisas yapmış okullardı. Bu okullardan mezun olan öğrencilere camilerde Cuma vaazlarını verebilmelerini sağlayan, üniversite diplomasına denk bir icazet verilirdi. Yalnızca tıp eğitimi vermeye vakfedilmiş ilk mektep 1231 yılında Şam'da kuruldu. Bunun öncesinde tıp eğitimi hastanelerde ve usta-çırak usulünce yapılıyordu. Tıp okullarının tam anlamıyla kurumsallaşması Osmanlı hükümdarı Kanuni Sultan Süleyman'ın yönetime geleceği 16'ncı yüzyıla kadar gerçekleşmemişti. 10'uncu yüzyıla gelindiğinde, eğitim faaliyetleri camiden öğretmenlerin evlerine doğru kaymaya başladı. Böylece okul müessesesinin temelleri, ilk kez İran'da atıldı. Selçuklular, 1066 yılında Nizamiye Medresesi'ni kurdular. Bu medrese, adını kurucusu olan Bağdatlı büyük vezir Nizamülmülk'ten alıyordu. Burası, münferit bir eğitim binasına sahip olan ilk nizami okuldur. Öte yandan, okulların (medrese) kurulmaları ve öğretmenleri için de maaş tayin edilmesi, İslam'ın ilk günlerinde başlamıştı. Müslümanların inşa ettiği birçok yapıda olduğu gibi, okul inşaatlarında da harcamadan kaçınılmamış ve estetiğe özel bir önem verilmişti. Okul yapılarının her birinde derslik, namazgâh, lojman ve abdesthane olarak kullanılan, bir, iki, üç ya da dört eyvanlı avlular bulunuyordu. Eğitim faaliyetlerine devlet ya da baştaki halife tarafından ilk defa denetlenme getirildi; eğitmenlerin ders vermeye başlamalarından önce izin almaları gerekiyordu. 14'üncü yüzyılda yaşayan Müslüman eğitimci İbnü'l Hac, okullar hakkında şu sözlere yer vermişti: 'Mektepler ücra semtlerde değil, pazarlarda veyahut işlek caddelerde olmalıdır. Mektep ilim evidir, aşevi değildir, binaenaleyh talebeler mektebe yemek yahut para getirmemelidir. Bir muallim vekili olmalıdır ki sınıfı nizama koysun, misafirleri makamına göre tasnif etsin, uyuyanları uyandırsın, abesle iştigal edeni veyahut icap edeni yapmayanı ikaz etsin ve dersleri dinletsin. Sınıfta gevezelik etmek, gülmek ve şakalaşmak men edilmelidir.' 15'inci yüzyıla gelindiğinde Osmanlı İmparatorluğu, Bursa ve İstanbul gibi şehirlerde eğitim kompleksleri kurdu ve eğitimde yeni bir çığır açtı. Külliye adı verilen bu sistemde kampüs benzeri bir eğitim söz konusu olup külliye içerisinde cami, hastane, mektep, aşevi ve yemekhane gibi tesisler bulunuyordu. Bu imkânlar eğitimi daha geniş kitlelere ulaştırırken, eğitimin yanı sıra ücretsiz yemek, sağlık hizmetleri ve bazı durumlarda konaklama imkânı da sunuluyordu. İstanbul'daki Fatih Külliyesi, bilim ve ilahiyat alanlarında eğitim veren sekiz medresesiyle böyle bir eğitim kompleksiydi. Bu kurumlar için ihtiyaç duyulan kaynak, 'vakıf' adı verilen hayır kurumlarının oluşturduğu kamu fonlarından karşılanıyordu. Sağlanan bu fonlar ile öğretmenlerin maaşları ve ihtiyaç sahibi öğrencilere verilen burslar karşılanmaktaydı. Eğitim çok önemli görüldüğü için, kaynak konusunda son derece cömert davranılmış ve eğitim hızla gelişmişti. İbn Battûta, kaleme aldığı seyahatnamesinde öğrencilerin yüzde yüz desteklendiğini yazar: '... Herhangi bir alanda eğitim almak ya da kendini dine adamak isteyene bu amacı için ihtiyaç duyduğu her türlü yardım temin edilirdi.' 14'üncü yüzyıl bundan çok uzun zaman öncesi gibi görünse de o dönemin organizasyon metodolojisinden, lojistik anlayışından ve kurumsallaşma sisteminden alınacak önemli dersler vardır.

İslam uygarlığında eğitime dair 22 ilginç bilgi

BİN YIL ÖNCE TEMELİ ATILAN EĞİTİM