İlk Türklerden bugüne polis teşkilatının tarihi

Eski Türklerde kamu düzen ve güvenliği 'subaşılar' tarafından yürütüldü. Türkler, orduyu sevk edenlere ve yönetenlere subaşı adını verdiler. Bilinen en eski Subaşı, 8'inci yüzyıla ait Tonyukuk Kitabesinde ismi yazılı olan İl Kağan'dır. Oğuz Han'ın Oğuz Türesi, Cengiz Han'ın Uluğ Yasası, Timur'un Tüzükkatı o devirlerin belli başlı hukuk kuralları örnek olarak gösterilebilir. Bu dönemlerde kullanılan yasalarda, suçların önlenmesi kadar işlenen suçlarda suçluların yakalanmasına da önem verildi. Dolayısıyla Eski Türklerde polis teşkilatı, askeri teşkilat içerisinde yer almış ve askeri özellikler göstermişti. Subaşı deyimi de ordu, asker anlamında kullanılan 'su' kelimesinden gelmekte olup, belirli bir yerde güvenliği sağlayan kuvvetin başı olan görevliyi ifade eder. O dönemlerdeki görevleri de şimdinin zabıta amirliği konumuydu. Hatta Selçuklu Devleti kurucusu Selçuk Bey de bir Subaşı idi. Eski Türklerde polis ve amirlerine yarkan (Yargan) denmekteydi. Yarkanlar genel olarak asayişi sağlayan Tarhan ve Tigin denilen valilerin emri altında bu görevlerini yaparlardı. Göktürkler zamanında Tiginlerden başka daha küçük merkezlerde Sad, Tudun ve Subaşıları güvenlik hizmetlerinden sorumlu kişiler olmuşlardı. Yarkan kelimesi Moğolca polis anlamına gelen daruga ile aynıdır. Nitekim her iki kelime Uygur metinlerinde geçmekte olup yarkan polis, dedektif ve cellat, daruga ise Orta Asya ve Azerbaycan'da gece bekçisi, Altınordu devletinde polis karşılığı olarak kullanılmıştı. Daruga kelimesi daha çok Moğol istilasından sonra kullanılırken Selçuklularda bunun yerine karakol deyimi yer buldu. Türkler, İslam'ı kabulünden sonra özellikle taşra idaresinde yargısal, idari ve belediyeye ilişkin görevleriyle kadıyı ön planda tuttular. Yine eskiden beri Türklerin başbuğ dedikleri komutanların idari hizmetler içerisinde kolluk hizmetlerini de üstlendikleri ve bu durumun hemen her Türk devletinde değişik biçimlerde uygulandığı görülür. Eski Türklerde olduğu gibi Osmanlı Devleti'nde de polis teşkilatı, askeri teşkilat kadrosu içerisinde yer aldı. Ayrıca askeri amirler aynı zamanda polis amiri olarak da görev aldılar. Ancak zabıta hizmetlerini subaşılar devam ettirdi. Subaşılar, barış döneminde savaş için gerekli olan askerleri disipline etmek ve eğitmekle birlikte, kentin dirlik ve düzenini sağlamışlar, savaş zamanında ise yetiştirdikleri kıtalara komuta etmişlerdi. Kuruluş yıllarında ülke küçük olduğundan idari teşkilat da basit bir biçimde yapılandırılmıştı. Osman Bey zamanında atanan kadılar yargısal görevlerinin yanında idari görevleri de yürütüyorlardı. Osman Bey Karahisar'ı ele geçirdiği zaman, semtin yönetimini oğlu Orhan Bey'e vermiş ve onun yanına arkadaşı olan Gündüz Alp'i de Subaşı olarak tayin etmiştir. Bu kişi bugünkü anlamda ilk polis amiridir. Dönemin komutanlarından Evrenos Bey, Timurtaş Bey, Koca Bey ve Ayna Bey aynı zamanda Subaşı payesine sahip olmuşlardı. İstanbul'un fethinden sonra, gerek Anadolu'dan buraya yapılan büyük göçler, gerekse başkent olması dolayısıyla şehrin nüfusu büyük artış göstermişti. Bu durum ister istemez ortaya önemli bir güvenlik sorunu çıkardı Güvenlik sorununu çözümlemek için şehir içinde yeni düzenlemeler yapıldı ve teşkilatlar kuruldu. İstanbul beş güvenlik bölgesine ayrıldı: 1. İstanbul'un Topkapı Sarayı çevresi dışındaki yerler, yeniçeri ağasının; 2. Saray dışı sayılan Ayasofya, Hocapaşa, Ahırkapı tarafları, cebecibaşıların; 3. Kasımpaşa ile Galata civarı, kaptanpaşanın; 4. Tophane tarafları, Beyoğlu semtleri, topçubaşıların; 5. Üsküdar, Eyüp, Kağıthane, Boğaziçi'nin iki tarafı, Kadıköy, Adalar ve Ayastefanos, bostancıbaşıların güvenlik bölgesi olmuştu. Sadrazam, Yeniçeri Ağası, Falakacı, Cebecibaşı ve Cebeciler, Kaptanpaşa, Topçubaşı ve Topçular, Bostancıbaşı ve Bostancılar, Hasekiler, Baltacılar, Çavuşlar, Kapıcılar, Çavuşbaşı, Muhziağa, Asesbaşı, Kadılar, Böcekcibaşı, Şatırlar, Kırserdarı, Tomrukağaları ve Paspanlar. Bunların yanında asayişi sağlamak için görevlilere yardımcı olmak için cami imamı ve müezzin de görevlendirilmişti. Yeniçeri teşkilatının kurulması ile birlikte askeri görevlerinin yanında emniyet işleri yeniçeriler tarafından yerine getirilmişti. Yeniçeri Ağası yeniçeri askerinin komutanı ve başkentin asayişini sağlamakla görevliydi. Sadrazamdan sonraki en büyük kolluk amiri durumuna gelmişlerdi. Yeniçeri ağaları yanlarında kendilerine bağlı olan falakacısıyla dolaşırlardı. Osmanlı Devleti genişleyip büyüdükçe güvenlik hizmetlerine duyulan ihtiyaç artmıştı. Bu nedenle idari yapıda bazı örgütsel değişikliklere gidildi. Askeri ve mülki idareyi elinde bulunduran mirî miran ve beylerbeyi, emrindeki sipahilere taşranın güvenlik işlerini sürdürdü. Bir başka deyişle Osmanlı devrinde eyaletlerin güvenliği eyalet askerlerine ve onların başındaki komutanlara bırakılmıştı. Daha sonra taşranın güvenlik işleri valilere, mutasarrıflara, mütesellim ve voyvodalara intikal etmişti. Diğer taraftan, eyaletlerde güvenlik hizmetleri sadece mülki idare amirlerine bırakılmamış, bir esnaf teşkilatı olan Ahi Teşkilatı da mesleki faaliyetleri yanında bulunduğu mahallin dirlik ve düzenliğinin sağlanmasından sorumlu tutulmuştur. İç güvenliğin sağlanması amacı ile kent ve kasabalarda başvurulan tedbirlerden biri de mahalle halkının birbirine kefil edilmeleri olmuştu. Bütün mahalleye de imamla muhtar kefil oluyor, muhtarlara ayrıca imamlar kefil ediliyordu. Böylece, mahallede hırsızlık ve benzeri güven bozucu eylemlerin onu alınmak isteniyordu. Suç işlenip de suçlu bulunmazsa, o mahalle halkı bütünüyle sorumlu tutuluyordu. Akile Sistemi denen bu yöntem, Tanzimat öncesine kadar devam etti. Yeniçeri Ocağı'nın 1826 yılında kaldırılmasından sonra, İstanbul'da Asakir-i Mansure-i Muhammediye isimli ve polisiye hizmetleri de yapmak üzere yeni bir askeri teşkilat kurulmuş, Serasker denilen bu teşkilatın komutanı, iç güvenliğin sağlanmasına ait Yeniçeri Ağasının yetkilerine sahip olmuştu. 1834'ten itibaren imparatorluğun bütün büyük kentlerinde Redif Teşkilatı kuruldu. Redif teşkilatı, büyük bir kitleyi uzun sure silahaltında tutmadan, askerlik çağına gelmiş olanları, kendi bölgelerinde az masrafla ve kısa aralıklarla eğiterek savaş anında işe yarayacak yeterli asker bulma amacıyla oluşturulmuştu. Ayrıca, barışta iç güvenliğin sağlanması, hükümet emirlerinin eksiksiz uygulanması için bu askerden yararlanma yoluna gidilmiştir. Redif askeri kurulunca şehir merkezlerinde önemli yol kavşaklarıyla derbentlerde nöbet tutulmaya başlandı ve devriye çıkarıldı. Redif usulünün oldukça başarılı olduğu söylenebilir. İç güvenliğin sağlanmasında başvurulan en önemli tedbirlerden biri de bir şehirden diğerine veya köylerden şehirlere göçü önlemek için seyahat özgürlüğü çok sıkı kurallara bağlanarak denetim altına alınmak istendi. Bunun için uygulanan kuralların bütününe 'Men-i Mürur' (geçişin engellenmesi) denilmektedir. Diğer taraftan, İkinci Mahmut döneminin son yıllarına kadar Osmanlı Devleti'nde Müslüman ve Müslüman olmayanların yurt dışına çıkışlarında pasaport işlemlerini yabancı ülkeler yapıyorlardı. Ancak yurt içi seyahat iznini şehrin yöneticileri ile mahkeme görevlileri veriyorlardı. Bu izin belgesine de 'mürur tezkeresi'(geçiş belgesi) deniyordu. Yeniçeriliğin 1826 yılında kaldırılması bu alanda bir boşluk bıraktı. Bu boşluğu doldurmak üzere iki ay sonra, İhtisap Ağalığı Nizamnamesi ile İstanbul'da eskiden beri var olan İhtisap Ağalığı teşkilatının genişletilmesi ve görevlerinin artırılması suretiyle İhtisap Nezareti kurulmuştur. İhtisap Nezareti bir sure güvenlik işlerinden sorumlu tutulmuştur. Gülhâne Hatt-ı Hümayun sonrasında öncelikle bir ceza kanunnamesi hazırlanarak 3 Mayıs 1840 tarihinde yürürlüğe kondu. İç güvenliği yakından ilgilendiren bu yasal düzenlemenin akabinde ise ülke çapında dağınık halde bulunan iç güvenlik birimlerinin merkezîleşme sürecine ait çalışmalara geçildi. Zabitlerin doğrudan merkezce atanan yeni zaptiye birlikleri kurulmaya başlandığı gibi, devletin uzun yıllardır tasfiyesine çalıştığı tımarlı sipahi örgütü, 1844 yılında kaldırılarak, oluşturulan zaptiye birliklerine eklemlendi. Taşrada merkezin denetiminde görev yapacak zaptiye birliklerini kurmaya çalışan yöneticiler, imparatorluğun başkenti olması hasebiyle özel bir yönetime sahip olan İstanbul'da ise daha önce II. Mahmud tarafından düşünülen fakat uygulamaya konamadığı anlaşılan yeni güvenlik modelini, bu kez hayata geçirmeye karar verdiler. Yeni güvenlik modelinin faaliyet alanı, 1840 yılından beri Tophane-i Âmire Müşirliğine bağlı olan Galata-Beyoğlu bölgesiydi. Sefaretlerin ve yabancı tüccarların yoğun olarak yasadığı ve bu sebeple de asayiş problemlerinin çok sık görüldüğü bölge, bir anlamda Osmanlının batıya açılan kapısıydı. Ve yeni güvenlik modelini uygulayacak meclisin ismi de buna uygun olarak Polis Meclisi seçildi. Mehmet Ali Paşa'nın basında bulunduğu Tophane Müşirliğine bağlı olarak çalışacak meclis, toplam yedi kişiden oluşacaktı. İlk teşkilât kanunu Polis Nizamı adı altında 17 maddeden ibaret olarak Sultan Abdülmecid zamanında 11 Rebiü'levvel 1261 tarihinde çıkarıldı. Bunun miladi karşılığı 20 Mart 1845'tir. Polis kelimesi de resmi lisana ilk defa bu nizamnâme ile girmiş oluyordu. Bu nizamnâme 21 Rebiyülevvel 1261'de yani 30 Mart 1845 Pazar günü bir yazı halinde (müzekkere-ı umumiye) İstanbul'da bulunan sefaretlere gönderilmişti. Polis Nizamı'nın çıkarılmasıyla, kolluk işlerinin örgütlenmesi ve yürütülmesi alanında yeniçerilerin kaldırılmasından beri süregelen anarşiyi, başka bir deyişle zabıta işlerinin karışık ve birçok makam ve mercilere tabi olması olgusunu sona erdirme yolundaki ilk adım atıldı. 1846 yılında yayımlanan bir genelge ile polis hizmetlerinin Serasker tarafından yönetilmesinin askerlerin asıl görevlerini aksattığı belirtilerek yalnızca polis hizmetlerini yürütmek üzere ve seraskerlikten bağımsız olarak 'Zaptiye Müdürlüğü, Zaptiye Müdür Yardımcılığı' ve polisle ilgili yasaları hazırlamak için, 'Zaptiye Meclisi' kuruldu. Kısa bir süre sonra da bu meclis kaldırıldı ve yerine 'Divan-ı Zaptiye' ve 'Meclis-i Tahkik' kuruldu. Böylece hem İstanbul hem de illerin güvenlik işleri Zaptiye Müşiriyeti'nce yürütüldü. 1846'da kurulan Zaptiye Müşiriyeti'yle birlikte asayiş ve iç güvenlik işindeki askeri sistem yeniden tesis edilmişti. Bu müşiriyet, başta jandarma ve polis olmak üzere, asayiş ve iç güvenlik işinden sorumlu bütün unsurların aynı örgüt çatısı altında birleştirilmesi anlamına geliyordu. 1876 yılında Tanzimat ve Islahat hareketleri çerçevesinde Avrupa'daki örneklere göre bir polis teşkilatı kurulmasına I. Meşrutiyet'in ilanından sonra oluşan hükümet programında yer verilmiş ve 1879'da Zaptiye Nezareti kurulmuştu. 1879 yılında kurulan Zaptiye Nezareti sadece İstanbul'un emniyet işlerini yürütmek üzere oluşturulmuştu. Diğer illerdeki kolluk işleri ise Seraskerliğe bağlı olarak yürütüldü. 1881 yılında İstanbul'da bölük düzeyinde polis birlikleri kuruldu. İstanbul'un güvenliğinden sorumlu olan Zaptiye Nezareti 1885 yılına gelindiğinde Osmanlıda taşra teşkilatlanmasını da tamamlamıştır. 1881'de İstanbul'da polis teşkilatı kurulmuş, 1894 yılına gelindiğinde 15 vilayette polis teşkilatı görev başındaydı. 1898 yılında İstanbul'da sivil polis, polis müfettişliği, süvari polisi, 1899 yılında da deniz polisi hizmetleri başlatılmıştı. 1881'de fiilen kurulmuş olan polis teşkilatının görev ve yetkilerini düzenleyen ilk hukuki metin 1896 yılında 'Asayiş Vazifesiyle Mükellef Olanların, Nizamiye ve Jandarma Asakir-i Şahanesiyle, Polis Memurlarının Suret-i Hareketine Dair Talimat' adıyla yayımlanmış ve bununla polisin görev ve yetkileriyle, jandarma ile olan ilişkileri düzenlenmişti. 1907'de 167 maddelik ayrıntılı bir polis nizamnamesi çıkarılmış ve bu dönemde Selanik'te ilk polis okulu açılmıştı. Ancak bu okul ikinci meşrutiyetle birlikte kapatıldı. 1908 yılında İkinci Meşrutiyet'in ilanı üzerine Fransız ve Alman Polis Teşkilatları esas alınarak Polis Teşkilatı'nın yeniden organize edilmesi kararlaştırılmış ve 22 Temmuz 1909 yılında çıkarılan 'İstanbul Vilayeti ve Emniyeti Umumiye Müdüriyeti Teşkilatına Dair Kanun' ile 31 Mart Olayı'ndan sonra artık yaşaması imkansız olan Zaptiye Nezareti kaldırılmıştır. Zaptiye Nezareti kaldırılarak yerine Emniyet-i Umumiyye Müdüriyeti kurulmuş ve bu kuruluş doğrudan Dahiliye Nezaretine bağlanmıştır. l911'de çıkarılan bir kanunla İstanbul'un kolluk işleri İstanbul Polis Müdüriyet-i Umumiyyesine verilmiştir. Böylece ikinci Meşruiyetin ilanından Cumhuriyet'e kadar ülkenin iç güvenliği, Umum Jandarma Kumandanlığı, Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti ve İstanbul Polis Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından yürütülmüştür. Bu dönemde daha önce Selanik'te kapatılan polis okulu yerine İstanbul'da polis okulu açılmış, yine Adana, Trabzon, Erzurum, Bağdat ve Beyrut'ta da ihtiyaca binaen polis okulları açılmış ise de, İstanbul dışındakiler birinci Dünya harbinin başlamasıyla kapatılmışlardır. 5 Ekim 1912 tarihli Meclis-i Vükela kararı ile jandarma, İstanbul'da asayişinin sağlanması hususunda İstanbul Polis Müdüriyet-i Umumiyesi bağlanmıştır. 1920'de TBMM'nin kuruluşundan iki ay sonra bugünkü Emniyet Genel Müdürlüğü'nün temelleri atıldı. Cumhuriyete gelinceye kadar bu dönemde İstanbul'daki Emniyet-i Umumiye Müdürlüğü ile Ankara'daki Milli Hükümete bağlı emniyet müdürlüğü beraber faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. İstanbul'daki Emniyet-i Umumiye Müdürlüğü 1922'de kaldırılmış, 1923'te İstanbul Polis Müdüriyet-i Umumiyesi de kaldırılarak yerine Ankara'daki Emniyet-i Umumiye Müdürlüğüne bağlı il teşkilat düzeyinde İstanbul Polis Müdürlüğü kurulmuştur.

AKADEMİK

İLAHİYAT

Kur'an

TARİH

EDEBİYAT

SİNEMA

MÜZİK

EĞİTİM

FELSEFE

SOSYOLOJİ

PSİKOLOJİ

GALERİ

LİSTELER

FİKRİYAT TV

ESMA-İ HÜSNA

İSLAM

MÜZİK

FİKRİYAT AKADEMİ

İlk Türklerden bugüne polis teşkilatının tarihi

POLİS TEŞKİLATI KURUCULARI: SUBAŞI