Halifeliğin kaldırıldığı haberine Abdülmecid’in söylediği ilk söz

Yavuz Sultan Selim'in Memluk ordularını mağlup edişinin ardından devraldığı ve Osmanlı'nın 4 asır boyunca sürdürdüğü hilafet makamı, TBMM'de alınan bir kararla 1924 yılında çıkarılan bir kanunla sonlandırıldı. Bu makamın başındaki isim Halife Abdülmecid Efendi idi. Abdülmecid Efendi, 19 Kasım 1922 günü Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından halife seçilmişti. Kendisine bütün İslam halifelerinin haiz olduğu 'emîrü'l-mü'minîn' unvanı yerine 'halîfe-i Müslimîn' unvanı verilmişti. 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edilince hilafet ve halifenin durumu yeniden gündeme geldi. Gazetelerde halifenin istifa edeceğine dair haberler çıktı. Bizzat Abdülmecid Efendi tarafından yalanlanan bu dedikodular üzerine kamuoyunda meşrutî idare ve halifeliğin devamı konusunda leh ve aleyhte tartışmalar başladı. Mecliste hilafetin ilgası ve hanedanın yurt dışına çıkarılmasına dair kanun teklifi müzakere edildi. Ali Fethi Bey'in başkanlığında toplanan meclis, 'böyle bir hareketin İslam âlemini üzeceği, bundan ancak İngilizlerin memnun kalacağı ve hilafetin Türkiye için lüzumlu bir müessese olduğu' yolundaki itirazlara rağmen, 3 Mart 1924 tarihinde halifeliği kaldıran ve Osmanlı hanedanını yurt dışına çıkarmayı öngören kanunu kabul etti. Ünlü roman yazarı Kemal Tahir, İttihatçı-Kemalist kapışmasının son çekişmesini ele aldığı Kurt Kanunu romanında hilafetin kaldırılmasına dair şu cümlelere yer verir: 'Halifeyi İngilizler alıp gittiler de halifeliğini neden sürdürmediler? Bu halifeliğin kaldırılması işi, görünürde, bizden çok Müslüman sömürgeleri olan büyük devletlerin işine gelse gerek… Halifelik sürüp çıkarılırken, Fener Patrikhanesi'nin İstanbul'da bırakılmasına akıl erdirmek zordur.' Meclis'in aldığı kararın ardından, Halife Abdülmecid'in bulunduğu Dolmabahçe Sarayı sivil memurlar tarafından kordon altına alındı. Sarayın dışarıyla bağlantısını sağlayan telefonları kesildi, santrale ise el konuldu. Daha sonra hilafet makamının ilga edildiği haberi Halife Abdülmecid'e bildirildi. Halife Abdülmecid'in bu haber üzerine söylediği ilk söz 'Ben bu millete ne fenalık ettim?' oldu. Halifenin ve hanedan mensuplarının sarayı terk etmesi için 4 saat mühlet verildi. Çıkarılan kanunla Osmanlı hanedanın ülke topraklarını terk etmesi kararlaştırıldı; hanedanın erkek üyelerine ülkeyi terk etmeleri için 48 saat, kadın üyelerine ise 10 gün süre verildi. O günün en önemli tanıklarından biri de Kilercibaşı Şükrü Yenal'dı. Halife Abdülmecid'e hilafet makamının ilga edildiği haberi verildiğinde Dolmabahçe Sarayı'nda yaşananları anılarında şu sözlerle anlattı… 'Son Halife Abdülmecid Efendi şehzadeliğinden beri, Bağlarbaşı'ndaki köşkünde olduğu gibi Dolmabahçe Sarayı'na naklettikten sonra da itiyat edindiği akşam gezintilerini, daima ikindiden sonra başlayıp akşam namazı vaktine kadar devam ettirirdi. Bu cümleden olarak Dolmabahçe Sarayı'nda o günün akşamı, Halife'nin maiyetinde ben ve İsmail Bey olduğu halde bahçeye çıkarak ortalık kararıncaya kadar sessizce dolaştık. İçeri avdetimizde Damat Şerif Abdülmecid Bey'in geldiğini gördük. Biz de her zaman olduğu gibi mesai odasının kapısında yanlarından ayrıldık. İsmail Bey nöbetçi olmadığından evine gitti, ben de odama girdim. Diğer arkadaşlardan Hafız Nuri ve Zekeriya Beyler de kendi odalarında bulunuyorlardı. Vakit yatsıyı geçmişti. O akşam yanımda Halifenin kayın biraderi Zeki Bey de bulunuyordu. Birkaç gündür Hilafet ile ilgili haberlerin gazetelerde intişarının tesiri altında kalarak, her ikimiz de sükût içerisinde idik ve adeta içimizden kendi kendimize konuşuyorduk. Bu arada sarayın sivil memurlar tarafından kordon altına alındığını, sarayın hariç telefonlarının kesildiğini, aşağıdaki santrala da el konulduğunu ve alt katla ikinci katın salonlarına zabıta memurlarının ikame edildiğini odamıza uğrayan bekçi ve harem ağalarından duyuyorduk. Artık saray mensupları kendi mukadderatlarının ne olacağı düşüncesinde idiler. Bu sırada dâhili telefon çaldı. Sarayın muhafazasına memur komiser muavini Enver Bey, Vali Haydar Bey'in Halife ile görüşmek istediğini bildirdi. Vaziyetin ne olduğunu derhal anladım. Bu haberin hem yaşlı bir zat olması hem de kayın biraderi bulunması sebebiyle Zeki Bey'in söylemesini istedim ise de telefondaki muhatabım 'Siz söyleyeceksiniz' dedi. Naçar Halifenin telefonunu açtım, 'Ne var?' sualine karşılık 'Vali Haydar Bey sizinle görüşmek istiyormuş' dedim. 'Ya! Buyursunlar' dedi. Dışarı çıktığımda, sarayın Zülveçheyn salonuna çıkan merdivenin önünde siyah kalpağı ile polis müdürü Saadettin Beyle karşılaştım. Kısa bir tereddütten sonra önüne düşüp Zülveçheyn salonuna bakan Halife'nin kütüphane kapısını açtım. Halife hemen kapıya yakın bir noktada ayakta duruyordu. Polis müdürü Halifeyi hürmetle selamladıktan sonra Vali Haydar Bey namına Ankara'dan aldıkları bir kararı, '4 saat zarfında sarayı terk etmeleri lazım geldiğini' nazik bir lisanla bildirdi. Bunun üzerine Halife bu müddetin çok kısa olduğunu, içerideki kadınların bu kadar az bir zamanda hazırlanamayacaklarını makam-ı itirazda söyledi. Saadettin Bey aldığı emrin bundan ibaret olduğunu, kendisinin fazla salahiyeti bulunmadığını söylemekle beraber, Halife'nin ısrarı üzerine bir kere de Vali Haydar Bey ile görüşmesini tavsiye ederek yanından ayrıldı. Birlikte merdivenden indiğimiz zaman Vali Haydar Bey de siyah kalpak başında olduğu halde bizi bekliyordu. Ben üç adım geride durdum. Saadettin Bey, kısa bir mükâlemeden sonra Vali Bey merdivene geldi. Birlikte tekrar Zülveçheyn'den geçerek aynı kütüphanenin kapısını açtım. Halife evvelki bulunduğu noktada duruyordu. Vali Haydar Bey de aynı merasimle aldıkları emri tebliğ etti. Halifenin yüzü bana karşı bulunuyordu. Kapı aralığından konuşulan şeylerin bir kısmını işitiyordum. Halife yine hazırlık müddetinin az olduğunu ileri sürüyordu. Vali, aldığı emrin kat'i olduğunu ve kendisine yardım için bütün tertibatın alındığını anlattı. Fakat Halife, şimdi sarayda kimse bulunmadığını, aynı zamanda akrabaları ile görüşmek istediğini, bu müddetin uzatılması için Mustafa Kemal Paşa'ya müracaat edeceğini söyledi ise de Haydar Bey buna da imkân olmadığını bildirdi. Bu son mükâleme esnasında Halife bir aralık odasına gitti ve elinde bazı evrak ile hiddetli olarak geri dönüp Vali Beye 'Bakın bunlara' diyerek elindeki evrakı gösterdi. Sesinin ihtizazından pek heyecanlı olduğu anlaşılıyordu. 'Ben bu millete ne fenalık ettim?' sualine karşı son cevap, emrin kat'i olduğu beyanından ibaret kaldı. Sükûtu müteakip Vali Bey selamlayıp ayrıldı. Aşağı indikten biraz sonra sarayın içinde ayak sesleri çoğaldı. Mabeyn erkânı telefonla saraya davet olundu. Enişteleri Ahmet Zülküfl, Halit Paşalarla, oğlu Faruk Efendiye de telefon edilmişti. Ben de arkadaşım İsmail Bey'e bir pusula yazarak kendisini saraya çağırdım. Artık başmabeyinci Hikmet Bey'den itibaren bütün saray erkânı gelmişti. Ser yaver Cemal Bey bana 'Kadın efendiye söyleyiniz emirlerine üç kamyon hazırdır. İstedikleri şeyleri alabilirler. Mani olacak kimse yoktur' dedi. Muayede salonunun deniz cihetindeki koridorundan geçerek Harem kısmına geldiğimde, kadın efendiyi maşlahlı olarak, ayakta cariyelerin hazırladığı eşyalara nezaret eder buldum. Cemal Bey'in söylediklerini aynen söyledim ve hiçbir karşılık alamadan döndüm. Halife, enişteleri, paşaları ve oğlu ile mesai odasında yanında götürecekleri kimselerin tertibi ile meşgul oluyordu. Doktorları Salahattin Bey bazı düşüncelere binaen Halife ile beraber gitmek istemiyordu. Bir kere de ben, saray dâhilindeki ikametgâhına kadar üç sivil memur ile gönderildim ise de yine icabet etmedi. Halifenin ser yaverlerinden olan Yüzbaşı Şükrü Bey, bu halden haberdar olması üzerine Doktor merhum Süleyman Numan Paşa'yı beraber gitmek için getirebileceğini bildirdi ve saraya davet etti. Fakat bilahare Doktor Salahattin Bey'in halife ile beraber gitmeye muvafakat ettiği anlaşıldı. Sabah namazı vakti yaklaşmıştı. Halife Başmabeyinci Hikmet Bey'in odasında bir müddet Kur'an-ı Kerim okuduktan sonra sabah namazını eda etti. Ortalık aydınlanmaya başlarken hepimiz sarayın Dolmabahçe Camii şerifine nazır büyük kapısı önünde binek taşının etrafına toplandık. Abdülmecid Efendi duran otomobillere birer birer evvela kadınlarını, sonra kızlarını, Firuze Kalfayı, doktoru ve Keramet Bey'i bindirdi. Burada mevcut bulunanların bazıları ellerini öperken, 'Şükrü Bey' diye halifenin seslendiği duyuldu. Bu Şükrü Bey'in ben olmadığımı biliyordum; fakat Cevat Paşa bana hitaben aynı sesi tekrarladı. Hâlbuki çağrılan yaveri Şükrü Kanatlı idi. Halife Şükrü Bey'in yanaklarından öperken o da elini öptü. Halifenin Şükrü Bey'e karşı memnuniyeti şundan ileri geliyordu: Doktor Salahattin Bey'in beraber gitmek istememesi üzerine, Doktor Süleyman Numan Paşa'yı beraber gitmeleri için saraya davet etmişti. Halife cümleye vedadan sonra, o zamanki gazetelerde neşredilen şu mealdeki beyanatta bulundu: 'Milletin yedirdiği nimetlerin eda'ı şükranını kabrimde kemiklerim bile unutmayacaktır. Allah millete saadet ve selamet versin' hitabı ile oğlu yanında olduğu halde otomobiline bindi. Sabahın alacakaranlığında Dolmabahçe Sarayı'ndan bu suretle ve Allahaısmarladık diyerek ayrıldı.' Kilercibaşı Şükrü Yenal'ın Atatürk Kitaplığı arşivlerinde yer alan anısından derlenmiştir. Hilafetin kaldırılmasının ardından Osmanlı hanedanının üyelerine ülkeyi terk etmeleri için kısa bir mühlet tanınmış; Halife Abdülmecid, ailesi ile birlikte daha o gece sınır dışına çıkarılmıştı. Birçok hanedan üyesi, Fransa'ya gitmeyi tercih etti ve ne yazık ki naaşları dahi Türkiye'ye dönemedi. Bugün, Fransa hükümeti tarafından Faslılara hediye edilen Bobigny Müslüman Mezarlığı'nda, birçok hanedan üyesinin mezarı bulunuyor. Bobigny Müslüman Mezarlığı'na dair haberimizi okumak için tıklayın.

Halifeliğin kaldırıldığı haberine Abdülmecid’in söylediği ilk söz

408 YILLIK HİLAFET MAKAMI BİR KARARLA SONA ERDİ