Halife Memun’un çağının ötesine ulaşan astronomi çalışmaları

Halife Memun ismiyle tanınan Abdullah Memun, 813-833 arasında hüküm süren Abbasi halifesidir. Tam adı, Ebu Ca'fer (Ebü'l-Abbâs) Abdullah el-Me'mun bin Harun er-Reşid bin Muhammed el-Mehdî bin Abdillâh el-Mansûr el-Abbâsî'dir. Halife Memun, mezhep çatışmalarını sona erdirmek için çaba gösterdi; bilim ve sanat çalışmalarını destekledi. Arapçayı Ali bin Hamza el-Kisâî'den incelikleriyle öğrendi. Dönemin önemli hocalarından hadis dersleri aldı; diğer bazı hocalardan da fıkıh okudu. Babası Harun Reşid, Memun'un eğitimi için pek çok önemli âlimi saraya getirtti ve Memun, bu hocalardan ders aldı. Memun, bilim ve sanata oldukça önem veren bir hükümdardı. Abbasi ve Bizans kuvvetleri arasında çıkan savaşlara rağmen karşılıklı elçilik heyetleri ve hediyeler gönderiliyor ve ilmî alanda iş birliği yapılıyordu. Memun, Bizans imparatoruna yazdığı bir mektupla eski Yunanca yazmalardan bir kısmını Bağdat'a göndermesini istemiş; imparator da bu isteği kabul etmişti. Bunun üzerine Memun, önemli ilim adamlarını Bizans'a gönderip oradan getirilen felsefe, matematik, tıp ve musikiye dair eserlerin Arapçaya çevrilmesini istemişti. Memun dünyaca ünlü matematikçi Leon'u ülkesine getirtmek için büyük çaba göstermiş, ancak imparator buna izin vermemişti. Tarihçilerin âlim, filozof, zeki, ilme değer veren bir hükümdar olarak nitelendirdikleri Memun'un saltanat devri, yıpratıcı olaylara rağmen İslam tarihinin en parlak dönemlerinden biri oldu. Halife Memun döneminde astronomi alanında da önemli çalışmalar yapıldı. Bu çalışmalar çeviri faaliyetleri ile başladı; zamanla gözlemsel astronomi şeklinde devam etti. Avrupa'nın Orta Çağ karanlığını yaşadığı dönemde İslam dünyasında adeta bir aydınlanma süreci başlamıştı. Bu süreçte Kuzey Suriye yolu ile Mezopotamya kültüründen astronomi, matematik ve tıbba ilişkin veriler; Yunan-Roma kültüründen felsefe, fizik, tıp, geometri, astronomi, mekanik ve mantık gibi bilim dalları; Mısır yolu ile kimya; İran yolu ile İran-Hint tıbbı ile ilgili eserler ve Hint matematiği İslam kültürüne girdi. Müslümanlar Hıristiyanların sahip çıkmadıkları bilim, kültür ve felsefe mirasına talip oldular. Abbasiler Dönemi'nde, Müslümanların Emeviler Dönemi'nde başlattıkları astronomi içerikli eserlerin Arapçaya çevrilmesi faaliyetlerine devam edildi. Bu dönemde birçok bölgede tercüme konusu tekrar gündeme geldi. Gezegenlere meraklı olduğu için Fars, Hint ve Rum bölgelerinden birçok astronomi bilimci Bağdat'ta gelerek halifenin hizmetine girdi ve himayesinde çalıştılar. Halife Mansur, yaşadığı dönemde Hint elçisinin sunduğu kitabın Arapçaya tercüme edilmesini ve gezegenlerin hareketlerini anlatan bir eserin yazılmasını emretmişti. Bu doğrultuda 6'ncı yüzyılda Hindistan'da yaşamış olan Brahmagupta'nın astronomi, matematik ve trigonometri açısından büyük önem taşıyan Sindhanta (Sindhind) adlı eser Sanskritçeden Arapçaya çevrildi. Halife Memun Dönemi'ne kadar Müslüman-Araplar tarafından kullanılan bu eser ile Hint rakamları İslam kültürüne girdi. Oldukça hacimli ve karmaşık içerikli olan bu eser, o döneme dek yazılmış en önemli kaynaklardan biriydi. Muhammed İbrahim el-Fezari'nin tercümesi olan bu eser 'Zicûs-Sind-Hind el-Kebîr' adı ile anılmıştı. Halife Mansur Grekçe, Süryanice, Sanskritçe ve Farsçadan tercüme ettirdiği eserler için sarayda 'Hizânetü'l-Hikme' adlı bir kütüphane tahsis etti. Halife Memun'un bilim dünyasına en büyük katkısı ise dönemindeki pek çok astronom ve coğrafyacının hazırladığı meşhur dünya haritasıydı. Uzun yıllar bu haritanın kaybolduğu düşünülüyordu. Bilime karşı aşırı ilgili olan Halife Memun saltanatı zamanında, coğrafyacılar ve astronomlardan oluşan büyük bir grubu kapsamlı bir coğrafya eseri ve yeni bir dünya haritası yapmakla görevlendirdi. Bu görev, 2'nci yüzyılda yaşayan Marinos'un meşhur dünya haritasından ve Ptoleme coğrafyasından hareketle, coğrafi bilgiler temelinde, jeodezik ölçümlerin ve görevlendirilen bilginler tarafından toplanılan astronomik-matematiksel data bilgileri yardımıyla yerine getirildi. Memun tarafından görevlendirilen bilginler, o dönemde dünyanın hemen hemen merkezinde sayılan Bağdat'tan hareketle Güney ve Orta Asya'yı, Doğu ve Kuzey Afrika'yı mümkün olabildiğince kendi gözlemleri ve ölçümlerini sağlayabildiler. Memun haritası, kartografyanın ileriki gelişimini değerlendirebilmek için sağlam bir temel oluşturmuş; bunun yanında söz konusu harita, hem Doğu'da hem de Batı'da büyük önem taşımıştır. Bu haritanın, yeryüzünün oldukça ileri seviyede gelişmiş şeklini bir yana, kullandığı küresel izdüşüm, kartografik ölçüt ve de dağların tasviri gibi kartografik yardımcı unsurlar, bunların oluşum dönemine ilişkin tarihlendirmeleri zamansal olarak daha öne kaydırmakta yardımcı olur. Afrika'nın güneyden, Avrupa'nın ve Asya'nın kuzeyden dolaşılabilir olması hem Hint hem de Atlantik okyanuslarının Ptoleme'de olduğu gibi artık iç deniz olarak tasvir edilmemeleri günümüzdeki bilgilerin ilk kez temellendirildiğini gösteriyordu. Yine Halife Memun döneminde, meridyen derecesi ölçümleri yapılmış; deniz seviyesinden yüksekte bulunan bir kıyıda batmakta olan güneşin batışı ölçülmüş ve trigonometrik olarak hesaplanmıştı. Dünya yarıçapının hesaplanması da Halife Memun'un emriyle yürütülen çalışmalar sayesinde gerçekleştirildi. Halife Memun, yaşamının son 5-6 yılında bir rasathane kurulması gerektiğini düşünmüş ve bu fikrini hayata geçirebilmişti. Astronomiyle uğraşan, kendisi için önemli astronomik gözlem ve ölçümleri bizzat düzenleyen ve hatta bu çalışmalara bizzat katılmayı adet edinen ve gerekli aletleri inşa ettiren Halife Memun, çalışmaların ve astronom sayısının artması; korunmaları ve gözlem için hazır tutulmaları için özel bir rasathane hazırlanması gerektiğini düşünmüştü. Bu amaçla inşa edilen rasathane, gökyüzünün ve gezegenlerin astronomik gözlemlerinin çok ileri bir seviyede yürütülmesini sağlamıştı. Mağrip ülkeleri ve Müslüman İspanya, İslam dünyasının doğusunda ulaşılan rasathane gelişimini kavrayıp benimsememiş ve en iyi şartlarda dahi Memun dönemi seviyesinde kalmıştı.

Halife Memun’un çağının ötesine ulaşan astronomi çalışmaları

HALİFE MEMUN KİMDİR?