Fuat Sezgin'in Fikriyat'taki tüm yazıları

Gözlem aletlerinin ve yeni yöntemlerin gelişiminde Arap-İslam astronomların öncellerine kıyasla kaydettikleri büyük ilerlemeler hakkında, Arap-İslam astronomisine yönelik modern bilimsel araştırmaların gerçekten de erken sayılabilecek bir aşamasında, bilim adamı C. A. Nallino'nun edindiği genel izlenimden şunu duyuyoruz: 'Araplar hem trigonometrik formüllerin kullanımında hem de aletlerin sayısı, kalitesi bakımından ve gözlem teknikleri sayesinde öncelleri Yunanları övgüye değer bir biçimde aşabildiler. Gözlemlerin hem sayısı hem de kesinliğinde İslam ve Yunan astronomisi arasında çok dikkat çekici bir farklılık kendini göstermektedir.' Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Merâga Rasathanesi'nin kuruluşundan yaklaşık 300 yıl sonra, Avrupa'da astronomi biliminin beş yüz yıllık bir resepsiyon ve özümseme evresinin ardından yaratıcılık aşamasına eriştiği bir zamanda, İstanbul'da 983/1575-1576 yılları civarında bir rasathane kurulmasına karar verilmişti. Bu rasathanenin inşası çok büyük bir ihtimalle 988/1580 yılından önce tamamlanmıştı. Osmanlı Sultanı III. Murad'a bir rasathane kurma fikrini, Kahire'den İstanbul'a göçen bilgin Takiyyeddîn Muhammed b. Ma'rûf er-Rassâd vermişti. Birçok değişik bilim alanıyla da uğraşmış olan bu astronom, eskimiş astronomik çizelgelerin verilerini yeni gözlemler yardımıyla güncellemeyi amaçlamış ve büyük ebatlı yeni aletlerden daha iyi gözlem sonuçları almayı umuyordu. Bu yüksek hedefi o, er-Rasad el-Cedîd «yeni astronomik gözlem» olarak tanımlamıştı. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… İstanbul Rasathanesi'nin aletleri hakkındaki kitapta Halkalı Küre (zât el-halak), ilk sırada bulunmaktadır. Diğer sıralarda ise Güneş'in ve gezegenlerin enlem çizgisine varış yüksekliklerini bulmak için meridyen yönüne doğru bir duvar kadranı, yıldızların yüksekliklerini ve azimutlarını belirlemeye yarayan düzenek, çift bacaklı alet yer alır. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… İstanbul Rasathanesi'nin aletleri hakkındaki kitapta bahsettiği diğer aletler ise ahşap kadran, paralaks cetveli, kirişli alet, yıldızlar arasındaki mesafeyi ölçmeye yarayan alettir. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Dünyanın kendi ekseninde döndüğüne inanan, Arap-İslam astronomlarından birisi de Ebû Sa'îd Ahmed b. Muhammed es-Siczî'dir. El-Bîrûnî'nin verdiği bilgiye göre, es Siczî ayrıca, dünyanın döndüğü prensibine dayanarak kayık biçiminde bir usturlap (el-Usturlâb ez-Zevrakî) yapmıştır. Bizzat es-Siczî'nin bir planetaryum inşa edip etmediği bilinmemektedir. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Astronominin hiçbir alanı, ne devamlı bir surette geliştirilen aletler alanı, ne gözlem sonuçlarını içeren çizelge eserler yazını veya ne de hassas ve hakikate gittikçe daha çok yaklaşan kuramsal modeller, değişik kültür çevrelerinin katkılarıyla gelişen bu bilimin kesin gelişim basamaklarını kavramamızda rasathaneler alanı kadar iyi yardım edebileceği söylenebilir. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Tycho Brahe aletleri arasında yükseklikleri ve azimutları ölçmeye yarayan alet, zodyak halkalı küre, yıldızların birbirlerinden uzaklıklarını ölçme sekstantı, paralaks cetveli, azimut ölçen büyük yarım daire, duvar kadranı, ahşap büyük kadran yer alır. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Arapça 'ilm el-hey'e veya 'ilm el-felek diye anılan astronomi, matematiksel bilimler (el-'ulûm er-riyâdiyye) arasında yer alır ve 'ilm ahkâm en-nücûm veya sınâ'at ahkâm en-nücum (yıldızlardan hüküm çıkarma bilimi veya sanatı) diye anılan astrolojiden ayırt edilmektedir. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… 20. yüzyılda karşılaştığımız yeryüzünün kartografik görüntüsü muhtemelen en kesin halini oluşturmaktadır. Bununla birlikte bu görüntünün doğruluk derecesi henüz kontrol edilmiş değildir. Bugünkü dünya şekline paralel olarak, ancak şimdi gelişen bilim alanları yoluyla, yani uzay uçuş teknolojisinin mümkün kıldığı gözlemler ve ölçümler sayesinde, hala yerine getirilmeyi bekleyen böyle bir çalışma gerçekleştirilebilecektir. Tashihlerden hiçbir zaman kurtulamasak da, elbette bunlar şimdiye kadar elde edilen görüntünün, insanlığın bu ortak mirasının genel doğruluğunu sarsmayacaktır. Böyle bir deneyimin sağladığı avantaja öncülerimiz 19. Yüzyılın ikinci yarısında henüz sahip değillerdi. Yeryüzünün bir bölümünün insan eliyle resmedilmesinin ilk denemesinin ne zaman ve nerede yapıldığı kesinlikle hiçbir zaman bilinemeyecektir. Babillilerin ve eski Mısırlıların meskûn dünya tasavvurlarını ana hatlarıyla resmetme denemelerinin bilinmesi bir nimettir. Ayrıca, daha m.ö. 530 yılı civarında Kartacalı Hanno'nun, memleketinden Gine'nin ekvatora yakın körfezine kadar ulaşabildiği bilinmektedir. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Orta Arabistan Arapları, İslâm'dan önce diğer ülkelerle olan ilişkileri, yakın komşuları olan İran, Bizans, Mısır ve Habeşistan ile sınırlı iken hicretin ilk yüzyılın ilk yarısında eski dünyanın büyük bir bölümüne egemen konuma geldiler. Hâkimiyetlerinin sınırları daha yeni takvimin (hicretin) ilk yüzyılının sonlarına doğru, yani M.S. 8. yüzyılın ilk yirmili yıllarında, Pireneler'e ulaşmıştı. Bu gelişim çerçevesinde, haliyle fethedilen ülkelerin topografisini, geleneklerini, dinlerini, ekonomilerini, tekniklerini ve tarihlerini tanımaları kaçınılmaz bir şeydi. Bu yolda ortaya çıkan ilk yazınsal ürünler, belirli bir ülkenin veya ülkelerin feth'i (fethedilmesi) veya futüh'u (fethedilmeleri) başlığını taşımaktaydı. Bu tür eserlerin ilk yazarları, anlaşılabileceği gibi Akdeniz bölgesinden ihtida etmiş bilginlerdi. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Abbasi Halifesi el-Me'mun 'un emriyle birçok astronom ve coğrafyacı tarafından yapılan ve kaybolduğu düşünülen, coğrafya tarihinin meşhur dünya haritası yirmi yıl önce İbn Fadlallah el-Ömerî'nin İstanbul'daki Saray Kütüphanesi'ndeki Mesâlik el-Ebsâr isimli ansiklopedisinin ilk cildinde keşfedilmiştir. Bu cilt ayrıca aynı kökten üç iklim haritası da içermektedir. Bundan başka üç parça harita yani Nil akıntısının, Azak Gölü'nün ve Güneydoğu Asya'da bulunan 'Yakut Adası'nın tasviri, Strazburg Üniversite kütüphanesinde, 4247 No.lu el yazmasıyla korunarak günümüze ulaşmıştır. Bu yazma 428/1036 yılından olup Ebû Ca'fer Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî isimli birisinin dünya haritasının derece ağına dayanarak bir araya getirdiği Me'mun coğrafyasının koordinat sistemini içermektedir. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… İşin elim olan tarafı şudur ki bu uydurma dünya görüşü, belki de ortaya çıkışından kısa bir zaman sonra Osmanlı İmparatorluğuna, çok gecikmeden bütün İslam dünyasına yayıldı. Bu sadece, hür düşünce sahibi bir insanın kabullenmek veya kabullenmemekte serbest olduğu bir bilimler tarihi görüşü değildi. Bu özellikle Müslümanlarda bin yılı geçen bir politik hâkimiyet sırasında insanlığın ortak mirası olan bilimler tarihine ciddi bir şey veya hiç bir şey katmadıkları pesimizmini aşılıyordu. Bu pesimizm, Osmanlı Türkleri arasında ve Türkiye'de diğer İslam ülkelerinden daha çok yayılma imkanı buldu. Bu inkâr kabul etmez pesimizmden, daha doğru bir tabirle aşağılık duygusundan ben kendimi ancak üniversite hayatımda İslam bilimlerini biraz tanımaya başladıktan sonra, gittikçe artan bir oranda kurtarabildim. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Yaklaşık 450 yılından beri eski Abbasi Rasathanesi'nin bulunduğu Bağdat'ın, m. 1258 yılındaki fethinden sonra Hükümdar Hülagu, bilgin Nasîreddîn et-Tûsî 'ye Batı Moğol İmparatorluğu'nun başkenti Merâga'da yeni bir rasathane kurma görevi vermişti. Rasathanenin inşasına 1259 yılına başlanmış olup, ne zaman bitirildiği ise bilinmemektedir. Rasathanenin 1270 yılı civarında, yani Hülagu'nun ölümünden (1265) birkaç yıl sonra çalışmaya başladığı tahmin olunmaktadır. Rasathane, bir meridyene tam olarak paralel uzanan bir tepe üzerine inşa edilmişti. Harabelerin planını o zamanki bilgilere dayanarak çizmiş olan A. Houtum-Schindler'in bildirdiğine göre, 1880'lerde bu rasathanenin sadece 4,5 – 5 ayak (yaklaşık 1,5 m.) kalınlığındaki duvar temelleri ve birkaç dairesel moloz yığını görülebilir durumdaydı. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Mü'eyyededîn el-Urdî, Risâle fî Keyfiyet el-Rasad ve-mâ Yuhtâcu ilâ İlmihî adlı eserinde 1260 yılında Merâga Rasathanesi için imal edilen astronomik aletler arasında duvara sabitlenmiş kadran'ı (Lebine veya Rub) ilk sırada tanıtmıştır. Değer sırada ise çemberli küre, gündönümü halkası, ekinoksal çember, hareket edebilir nişangahlı alet yer alır. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Mü'eyyededîn el-Urdî, Risâle fî Keyfiyet el-Rasad ve-mâ Yuhtâcu ilâ İlmihî adlı eserinde eserinde 1260 yılında Merâga Rasathanesi için imal edilen diğer astronomik aletler ise çift kadranlı alet, çift bacaklı alet, yükseklik ve azimut ölçme aletidir. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Mü'eyyededîn el-Urdî, Risâle fî Keyfiyet el-Rasad ve-mâ Yuhtâcu ilâ İlmihî adlı eserinde eserinde 1260 yılında Merâga Rasathanesi için imal edilen bir diğer astronomik aletler; dikey ölçek üzerinden sinüs belirleme aleti, mükemmel alet, gök küresidir. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Da Vinci'nin şifresi İslam biliminde saklı. Dikkat edilirse Avrupa'daki büyük keşiflerin çoğu hep İtalya'da oldu. Çünkü İtalya Suriye'den, Mısır'dan gümrük kapısı gibiydi. Da Vinci, akıllı bir adamdı. Birçok aletin modelini veriyordu ama hiçbirinin modelini yapamadı. Geçtiğimiz günlerde çok başarılı bir akademisyen arkadaşım bana şöyle dedi: Avrupa'nın dimağını dolduran yanlış isimler var. Bunların gerçek yerlerinin ne kadar az olduğunu gösteremediğimiz sürece İslam bilginlerinin hakları yenmiş olacaktır. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın… Danimarka Kralı II. Friedrich'in himayesinde Tycho Brahe (1546-1602), Hven (bugün İsveç'te bulunan Ven) adasında, Orta Avrupa'nın ilk rasathanesini Kassel'da kurdurmuş olan Hessen Kontu'nun tavsiyesiyle, rasathane kurma işine başlamıştı. Tycho Brahe, daha Avrupa'nın değişik kentlerindeki öğrenimi sırasında, astronomik araçlar yapımındaki olağanüstü yeteneğiyle ünlenmişti. Rasathanenin ilk temel taşı 1576 yılının Ağustos ayında konulmuştur. Tycho Brahe tarafından 1577-1587 yılları arasında imal edilen aletlerin sayısı 18 civarındadır. Fuat Sezgin'e ait yazıyı okumak için tıklayın…

Fuat Sezgin'in Fikriyat'taki tüm yazıları

Dünyanın döndüğünü Galileo'dan önce Es-Siczî keşfetti