Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul'a armağan ettiği saraylar

Eski Saray, Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethettikten sonra inşa ettirdiği ilk saraydı. Günümüzde İstanbul Üniversitesi'nin bulunduğu alanda, Bizans döneminde Theodosius'un Tauri Forumu'nda bulunan manastırın yerinde kuruldu. Edirneli tarihçi Ruhi Edrenevi, Eski Saray'ın mimarının Usta Musliheddin olduğunu belirtir. Devrin vakanüvisi Tursun Bey, burada iyi korunmuş bir harem dairesi, kasırlar, köşkler ve idari yapıların bulunduğunu, buranın Haliç'e doğru vahşi hayvanlarla dolu olduğunu söyler. Çeşitli kaynaklar, yapı ile ilgili pek fazla bilginin olmadığı Eski Saray'ın bir mil uzunluğunda, üzerinde dört kapının bulunduğu bir duvarla çevrili olduğunu belirtir. 16. yüzyılda İstanbul'da bulunan Nikolas de Nikolay ise sarayın iki kapısı olduğunu ve birinin devamlı açık tutulduğunu bildirir. 1474-1481 tarihleri arasında sarayda hizmet eden Giovanni Maria Angiolello, saray bahçesindeki gölün kıyısındaki ağaçlarda yuva yapmış kuşların ötüşlerinin birbirine karıştığını anlatır. 1505-1515 yılları arasında sarayda yaşayan Giovantonio ise, bu alanda yirmi beş tane yapı olduğunu, bahçede devekuşu, tavus kuşu gibi birçok egzotik kuşun dolaştığını söyler. Önceleri saray haremi Eski Saray'da idi. Padişah, harem ziyareti içi Eski Saray'a gidip geliyordu. Bu günlerde Eski Saray'da eğlenceler düzenlenir; özellikle beşik, valide alayları ile bayram ziyaretlerinde Eski Saray oldukça hareketlenirdi. Kanuni Sultan Süleyman'ın eşi Hürrem Sultan'ın padişahın yanında kalmak istemesi ve 1541 yılında çıkan yangından sonra harem bütünüyle Topkapı Sarayı'na taşındı. Bu dönemden itibaren Eski Saray iyice arka planda kaldı ve gözden düşen cariyelerin yaşadığı bir saray halini aldı. Bazı kaynaklarda sarayın adının 'Gözyaşı Sarayı' olarak anılmasının nedeni de buydu. Eski Saray, 1715 yılındaki yangından sonra yeniden inşa edilerek Bab-ı Seraskeriye'ye tahsis edildi ve burada kalan kadınların bir kısmı Topkapı Sarayı'na bir kısmıysa Eyüp Çifte Saraylara gönderildi. İstanbul'un en güzel manzaralarından birine bakan, Topkapı Sarayı'nın kuzeydoğu ucundaki Fatih Köşkü'nün inşaatı Tarih-i Ata'ya göre 1463 yılında tamamlandı. Avlulu bir Türk evi planına göre inşa edilen Fatih Köşkü, ikisi büyük, ikisi küçük olmak üzere dört odalıydı. Bu odaların hepsi birbirinden farklıydı. Önceleri köşkün odalarına bitişik bir de hamamı olduğu bilinir. Arz Odası yapılmadan önce revakın sağındaki ilk oda, divanhane olarak kullanılırdı. Taht bu odada kurulur ve resmi kabuller, törenler burada yapılırdı. Topkapı Sarayı'nı oluşturan yapıların en erken tarihlilerinden biri olan Fatih Köşkü, ilk olarak mozaik ve bezemelerle süslü halde inşa edildi. II. Bayezid döneminde bu mozaikler kaldırıldı ve yaşanan depremlerden sonra gördüğü onarımlar sırasında özgün bezemelerini kaybetti. Fatih Köşkü, özellikle Yavuz Sultan Selim'in Mısır seferinden sonra Hazine-i Enderun halini aldı. Günümüzde Topkapı Sarayı'nın hazine bölümü olarak kullanılan Fatih Köşkü, içinde sergilenen parçalar, şadırvanlı avlusu ve baktığı manzarayla ziyaretçilerin dikkatini en çok çeken binadır. Fatih Sultan Mehmet döneminde Topkapı Sarayı'nın ikinci avlusunda inşa edildi. Bugün yüksekliği 40 metrenin üzerinde olan Adalet Kasrı, Topkapı Sarayı'nın en karakteristik ve yüksek yapısıdır. Topkapı Sarayı'nı gören her yerden hemen göze çarpan Adalet Kasrı, ilk yapıldığında 15 metre yüksekte, taş-tuğla karışımı duvar örgüsü olan ve cihannüma olarak kullanılan, bugünkü gibi sivri külahlı bir kuleydi. Padişahların divan toplantılarını bir kafes ardından izlediği Adalet Kasrı, II. Mahmud döneminde biraz daha yükseltilerek onarıldı. Kırk yıl kadar bu biçimde kalan Adalet Kasrı, 1860'lı yıllarda Sultan Abdülaziz zamanında, İstanbul'un meşhur mimari ailesi Balyanlara yeniden ve kâgir olarak inşa ettirildi. Yapılan bu son müdahalenin hanedanın Dolmabahçe Sarayı'na taşınmasından sonra gerçekleşmesi, Adalet Kasrı'na verilen önemin bir işaretiydi. Çinili Köşk, Topkapı Sarayı'nın birinci avlusundan Haliç girişine doğru inen yamacın üzerinde yer alır. Fatih Sultan Mehmet'in zevk ve seyir köşkü olarak yaptırdığı Çinili Köşk'ün mimarı bilinmez. Yapı, 'Sırça Köşk', 'Sırça Saray' olarak da adlandırılır. IV. Murad döneminde köşkün içinde bazı değişiklikler yapıldı. Köşkün park tarafındaki odalarından birinde, ayna taşında tavus kuşu kabartması bulunan bir çeşme inşa edildi. 17. yüzyılın sonlarında saraya mensup ağaların oturduğu bilinen bu köşk, 19 Kasım 1737'de geçirdiği yangın sonucunda büyük hasar gördü. Bunun üzerine gerçekleştirilen onarım sırasında köşkün cephe mimarisinde önemli ölçüde değişiklikler yapıldı. Bir süre ihmal edilen Çinili Köşk'ün daha sonra müze olarak kullanılmasına karar verildi. 1910'lı yıllarda ciddi bir restorasyon çalışmasının gerçekleştirildiği köşk, II. Dünya Savaşı yıllarında kapatıldı. 1942'den itibaren yeniden onarılarak, yapının bozulan kısımları eski haline dönüştürülüp kapatılan kısımları da meydana çıkarıldı. 1953 yılında Türk ve İslam Sanatları Müzesi olarak hizmete açılan Çinili Köşk, 1981'de İstanbul Arkeoloji Müzeleri'nin bünyesine geçerek faaliyetini sürdürmeye devam etti. Osmanlı, İstanbul'un fethiyle bir cihan imparatorluğuna dönüştü. Bu cihan imparatorluğunun merkezi ise Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethinden sonra inşa ettirdiği ve günümüze kadar gelen Topkapı Sarayı'ydı. Padişahlara ev sahipliği yapan ve devletin idare merkezi olan Topkapı Sarayı, sade mimarisinin yanında dünyayı değiştiren siyasi ve sosyal hikâyelerin merkeziydi. Topkapı Sarayı, sultanlarının ikametgahı, devletin yönetim ve eğitim merkeziydi. Saray, Sultan II. Mehmet tarafından 1460-1478 tarihleri arasında yaptırıldı. Zaman içerisinde bazı ilavelerin yapıldığı Saray'da, Osmanlı padişahları ve saray halkı 19. yüzyıl ortalarına kadar ikamet etti. 1850'lerin başında mevcut saray, 19. yüzyılın devlet protokolü ve merasimlerine ilişkin gereksinimleri karşılamakta yetersiz kaldığı için Boğaz'daki Dolmabahçe Sarayı'na taşındı. Ancak saltanat hazinesi, Mukaddes Emanetler ve imparatorluk arşivleri Topkapı Sarayı'nda muhafaza edilip, bir baba ocağı olması ve 'Mukaddes Emanetler'i barındırmasından dolayı burada devlet törenleri yapılmaya devam edildi. İlk ismi 'yeni saray' anlamına gelen 'Saray-ı Cedîd-i Âmire' idi. Daha sonraları ise İstanbul Kalesi'nin Sarayburnu'ndaki kapılarından birinin ismi olan 'Topkapı', bu ihtişamlı sarayın adına ilham oldu. Topkapı Sarayı temelde Bîrun ve Enderun olmak üzere iki teşkilattan oluşur. Harem, Enderun'un bir bölümüydü. Saray'ın oturum planı, merasimleri, mekânları bu teşkilata göre düzenlendi. Topkapı Sarayı; Bâb-ı Hümâyun, Bâbüsselâm ve Bâbüssaâde adlı üç ana kapı, dört avlu, Harem, Hasbahçe (Gülhane) ve bahçelerden oluşur. Topkapı Sarayı, mütevazı bir saraydır; imparatorluğun büyük harcamaları daha çok camiler, kışlalar, köprüler, kervansaraylar ve konaklama tesisleri gibi halk için yapılan yapılar için harcandı.

Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul'a armağan ettiği saraylar

ESKİ SARAY