Eczacılığın İslam uygarlığına uzanan kökeni

Günümüzde, neredeyse her köşede rastladığımız eczane, yeni icat edilmiş bir mefhum değildir. Zira bundan 12 asır önce, Bağdat'ta eczaneler kurulmaya başlamıştı. 9'uncu yüzyılın başında kendi eczanelerini işleten eczacılar karmaşık ilaçları hazırlama ve saklama gibi babadan oğula aktarılan birtakım bilgi ve becerilere sahipti. Genellikle pazarlarda faaliyet gösteren bu aile müesseseleri periyodik olarak, özellikle de 12'inci ve 13'üncü yüzyıllarda, muhtesib adı verilen resmi memur ve muavinleri tarafından denetleniyordu. Bu denetimlerde ağırlık ve tartıların doğruluğu ve kullanılan ilaçların saflığı kontrol ediliyor, bozulmuş ilaçların kullanımının önüne geçilerek sahte eczacı ya da şarlatanlar ayıklanıyordu. Tüm eczacılar 'Sıhhat ve Emniyet Amiri' tarafından yapılan ayrıntılı teftişlere tabi olup, ilaçlara başka madde karıştıranlar ibret için halk önünde cezaya çarptırılmaktaydı. Eczaneler yalnızca pazarlarda bulunmazdı. Modern hastane ve kliniklerde olduğu gibi, bundan bin yıl önceki hastanelerde de basit laboratuvarı andıran ilaç hazırlama ve dağıtma birimleri bulunurdu. Bu birimler, hastaların ihtiyaç duyduğu şurup, macun, merhem ve diğer ecza müstahzarlarını preparatları üretirdi. 9'uncu yüzyılda, pratik yanı oldukça gelişen eczacılık bilimi, bugün isimlerini sıklıkla zikrettiğimiz Müslüman âlimler tarafından destekleniyordu. Hastalıklar için çok çeşitli ilaç ve çareleri ilk kez açıklayan Sebur bin Sehl, kimyasal bileşiklerin tıpta kullanımını teşvik eden Râzî, 700 kadar müstahzar ile bunların özelliklerini, etki mekanizmalarını ve endikasyonlarını açıklayan İbn Sînâ ve doğru ilaç dozajını belirleyip uygulayarak tıbbi formüllerin temelini atan Kindî gibi bilim insanlarınca destekleniyordu. 11'inci yüzyılda Birûnî, bu alandaki en değerli eserlerden birini yazdı. Farmakoloji Kitabı adlı bu eser, ilaçların özellikleri hakkında ayrıntılı bilgi vermekte ve eczanenin rolünü ve eczacının görev ve sorumluluklarını ana hatlarıyla açıklıyordu. Alanında etkili olan diğer âlimler arasında, süblimleştirme ve damıtma yoluyla ilaç hazırlanmasının öncülüğünü yapan İspanyalı Zehrâvî yer alır. Bu gelişmeler sayesinde çok farklı çeşitlerde yeni ilaç üretmek mümkün olmuştu. Vücut içi dikişlerde kedi bağırsağı kullanan Zehrâvî, bir adım ileri giderek bağırsak keselerinin içinde eriyen ilaçlar hazırladı. Bugün yuttuğunuz her ilaç kapsülünde, o kapsülün ilk örneğinin bin yıl önce geliştirildiğini hatırlamamız gerekir. Zehrâvî'nin Liber Servitoris adıyla Latinceye tercüme edilen Et Tasnif adlı eseri, okuyucuya 'bitkisel ilaç' hazırlama ve bunları birleştirerek karmaşık ilaçlar elde etme konusunda bilgiler verir. Zehrâvî aynı zamanda mürdesenk (kurşun monoksit), beyaz kurşun, kurşun sülfit (yanmış kurşun), yanmış bakır, kadmia, markazit (demir sülfit), sarı arsenik ve kireç gibi maddelerin ve çok sayıda vitriol ve tuzun nasıl hazırlanacağını anlatır. Ebu Mansur Muvaffak, 10'uncu yüzyılda İlaçların Gerçek Özelliklerinin Temelleri adlı eseri yazarak çığır açtı. Bu kitapta arsenik oksidi açıklayan Ebu Mansur, silisik asit hakkında da bilgi sahibiydi. Bu maddenin bugünkü kullanım alanlarından bir tanesi, kolay tahriş olan midelerde koruyucu bir zar oluşturan haplardır. Sodyum karbonat ve potasyum karbonatı birbirinden net olarak ayırt eden Ebu Mansur, bakır bileşiklerinin zehirli olduğuna dikkat çekiyor; bu anlamda özellikle bakır vitriol ve kurşun bileşiklerini vurguluyordu. Deniz suyunun damıtılarak içilmesinden de bahsetmişti. Eczacıların öncelikli amacı, çok iyi seviyede organize olarak eczane ve hekimlere uygulamada mümkün olan en iyi desteği sunabilmekti. Bu amaçla, kolay bulunabilmeleri ve kullanılabilmeleri için alfabetik ilaç listeleri hazırlıyorlardı; ayrıca bütün halinde tıp ansiklopedileri ve başka eserler içerisinde farklı tıp uzmanlık dallarını ele alan bölümler hazırlanıyordu. İlaç konusundaki bu ilk eserler, içerdikleri önemli bilgilerle birlikte Avrupa'ya aktarılmış, St. Amandlı Iohannes ve 1306 ve 1316 yılları arasında İtalya'nın Padua şehrinde profesörlük yapan Pietro d'Abbano gibi 13'üncü yüzyıl Avrupalı eczacılarını etkilemişti. Avrupa yolculuğuna çıkan bu eserler arasında İspanyalı İbnü'l Vefîd'in Latincede 50 defadan fazla yayımlanan eserleri yer alıyordu. En önemli eserinin adı Bitkisel İlaçlar Kitabı olup toplamda 500 sayfayı buluyordu ve 25 yıl gibi bir sürede hazırlanmıştı. Latince tercümesi olan De medicamentis simplicibus ise bu kitabın yalnızca bir bölümünü içeriyordu. İlaçların etkisi, uyku ve banyo yapma gibi konular üzerinde çalışan İbnü'l Vefîd, birbirleriyle çok yakın bağları bulunan tarım, bitki yetiştirme, botanik, kimya ve eczacılık gibi konularda da yazdı. 13'üncü yüzyılda Malaga'da yaşayan İbnü'l Baytâr, ünlü bir botanikçi olmasının yanı sıra günümüze kadar ulaşan en büyük eczacılık ansiklopedisinin de yazarıydı. Bitkisel İlaç ve Gıdalar Sözlüğü adlı bu eser, bitkisel ilaçlar konusunda kapsamlı bir çalışma olup, 3 binin üzerinde bitkisel ilacı alfabetik sıra içerisinde açıklar. İbnü'l Baytâr, 150'nin üzerinde yazardan derlediği bilgileri kendi gözlemleriyle harmanlamıştı. Bu kitabın Latince bir versiyonu 1758 yılında basılmış, eksiksiz tercümesi ise 1842 yılında çıkmıştı. Avrupalı eczacılar bu eserlerden oldukça ilham aldılar. 15'inci yüzyılın tanınmış hekimlerinden Ascololu Saladin tarafından kaleme alınan ve yedi bölüme ayrılan Compendium aromatariorum adlı eserin bölümleri ve bu bölümlerin dizilişi, önceki dönemlere ait Müslüman eserleri birebir izler. Mesela eczacının tanımı, eczacıda bulunması gereken özellikler, muadil ilaçlar, basit ve bileşik ilaçlar gibi sınıflandırmaları, Müslüman âlimlerinki ile birebir uyumludur. Floransalı hekim Ludovio dal Pozza Toscanelli, Londra İlaç Kodeksi'nin 17'inci yüzyıl versiyonunun hazırlandığı Florentine Hekimler Okulu'nda çalışıyordu. Bu kitap Müslüman eserlerindekine benzer şekilde bitkiler, mineraller, vücut dışında ve içinde kullanılan bitkisel ve karmaşık ilaçlar, yağlar, haplar ve kataplazmlara ilişkin listeler içeriyordu. Müslüman eczacılığı, Amerikalı tarihçi Martin Levey tarafından yakın bir zamanda yeniden gündeme getirildi. 1977'de ölen Levey, ölümünden önce tercüme ettiği Arapça metinlerde çok sayıda iyileştirici tedavi listesini, zehirlerle ilgili kitapları ve ilaçların hazırlanmaları ile bunların açıklamalarını ve muadillerini (herhangi bir ilacın bulunamaması sebebiyle yerine başka bir ilaç temin edilebilmekteydi) ortaya çıkardı. İlaç bileşikleri, haplar, pastiller, tozlar, şuruplar, yağlar, losyonlar ve diş macunları hakkında bilgiler elde etti. Tüm bunlar bizlere, bin yıl önce yaşayan insanların çok kötü koşullar altında acı çekmediğini, bunun aksine karmaşık ilaçlardan ve araştırmalardan faydalanabildiklerini hatırlatan diğer bilgilerdir.

Eczacılığın İslam uygarlığına uzanan kökeni

12 ASIR ÖNCEYE DAYANAN GEÇMİŞİYLE ECZANELER