Divan-ı Hümayun nedir? Divan-ı Hümayun hakkında bilinmesi gerekenler

Türkçeye Farsçadan geçen divan kelimesi bu dilde devler anlamına gelir. Divan, Arapça ve Farsçada hükumet dairesi, kurul, toplantı ve bir şairin şiirlerini topladığı külliyat anlamlarını taşır. İlk zamanlarda devlet hazinesinden maaş alan kişilerin isimlerinin yazıldığı deftere de divan denirdi. Divan-ı Hümayun ise, padişah divanı anlamına gelir. Üç kıtaya hükmeden Osmanlı'nın en önemli karar organıydı ve padişah adına karar verirdi. Osmanlı tarihinde bilmeniz gereken ilkler Orhan Gazi döneminde vezirlik makamının oluşmasından sonra Divan-ı Hümayun örgütlenmesi de gerçekleşti. Fatih Sultan Mehmet döneminde de klasik halini aldı. Fatih'in devrine kadar bizzat padişahların başkanlığında toplanan divana bu tarihten sonra da veziriazamlar reislik yaptı. Osman Gazi Orhan Gazi'ye ne öğüt verdi? Sultanlar, Fatih döneminden sonra Divan-ı Hümayun'u tamamen terk etmedi. Harem'den Divanhane'ye açılan ve Kasr-ı Adl (Adalet Kasrı) olarak adlandırılan kafesli bölmenin arkasından divanın işleyişini takip eder, yeri geldiğinde durdururdu. Padişahların kendilerini izlediğini bilen divan azaları da son derece temkinli, adaletli karar verirdi. Osmanlı'nın kültürel hayatının parçası: Saray bahçeleri Divana, veziriazam, defterdar gibi devletin önemli makamlarındaki zatlar katılırdı. Veziriazam, diğer vezirler, beylerbeyi, kaptanıderyalar, kadıaskerler, defterdarlar ile nişancılar divanın asli üyeleriydi. Bunlar fikirlerini beyan etme ve karar verme yetkisine sahipti. Divana iştirak eden diğer kişiler, reisülküttâp, büyük ve küçük tezkireciler, çavuşbaşı, kapıcılar kethüdâsı, teşrifâtçı, asesbaşı, subaşı, muhzırbaşı, bostancıbaşı, Divân-ı Hümayun tercümanı, divân imâmı, duacı, tenbihci, divân şeyhi gibi görevlilerdi. Bu kişiler toplantı boyunca hizmet eder ve ayakta beklerdi. Şeyhülislâm, toplantılara katılırdı fakat Divan-ı Hümayun üyesi değildi. Osmanlı'da eski görevlere ait 100 unvan ve terim Divan-ı Hümayun, dönemin şartlarına ve padişahın kanaatine bağlı olarak değişik zamanlarda toplanırdı. Orhan Bey döneminden Fatih Sultan Mehmed'e kadar Divan-ı Hümayun, genellikle haftanın her günü sabah namazından sonra toplanıp, öğlene kadar çalışırdı. 16. yüzyıldan sonra Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Salı olmak üzere haftanın dört günü toplanırdı. III. Mehmed döneminde divan günleri Salı ve Pazar olmak üzere değişerek iki güne indirildi. Fatih dönemiyle beraber, memurlar haftanın dört günü kendi alanı hakkında bilgileri padişaha iletmeye başladı. Divanda görüşülecek işler ruznâme denilen deftere yazılırdı. Divan azaları sırasıyla padişaha arza çıktıktan sonra topluca yemek yenirdi. Bayramlarda, divan muhakkak toplanırdı. Afetlerde ise bu toplantılar yapılmaz, başlanmışsa bile bırakılırdı. Osmanlı'da hayat kurtarmanın mükâfatı Divan-ı Hümayun, Edirne Sarayı'nda Kubbealtı denilen divan toplantılarına tahsis edilmiş alanda yapılırdı. Kubbealtı, sarayın Divan Kapısı'ndan girilen ve Divan Meydanı denilen üçüncü avlusunda yer alırdı. Topkapı Sarayı'ndaki toplantılar ise sarayın ikinci avlusunda yer alan Eski Divânhâne'de yapılırdı. Günümüze ulaşan Kubbealtı binası ise Kanuni döneminde Veziriazam İbrahim Paşa tarafından yaptırıldı. Bu binanın üç kubbesi bulunurdu. Kubbelerinden birine Divanhane adı verilirdi. Toplantıların yapıldığı alan olan Divanhane'de kaidelere göre divan üyeleri yerlerini alırdı. Vezirlerin oturduğu yerden yarım metre kadar yükseklikteki sedirin üst kısmında, padişahın gizlice divan toplantılarını dinlediği Kasr-ı Adl isimli odanın kafesli penceresi bulunurdu. Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'a armağan ettiği saraylar İkinci kubbenin altında Divan-ı Hümayun haceganı, maliye kalemlerinin halife, kâtip ve şâkirdleri bulunurdu. Üçüncü kubbenin altındaki Divan-ı Hümayun'da tutulan defterdarlıkla ilgili her türlü kaydın sandıklar içinde muhafaza edildiği Defterhâne –i Âmire'ye aitti. Bu alan ancak padişahın sadrazamda bulunan mührüyle açılabilirdi. Veziriazam, Kasr-ı Adl'e ait kafesli pencerenin önünde solunda kadıaskerler kapının girişine yakın bir yerde defterdarlar, onların karşısında da nişancı olmak üzere otururdu. Rumeli beylerbeyi, şayet İstanbul'da bulunmakta ise divana katılarak, en kıdemsiz vezirin yanına otururdu. Kâtipler Kubbealtı'nda odayı u şeklinde çevreleyen masanın etrafında otururdu. Çavuşbaşı, toplantılara katılacak olanları içeriye alır, şikâyetçileri nizama sokar, yazılan emirleri uzak diyarda da duyulması için tebliğ eder, elçilere divana kadar eşlik ederdi. Bir meşveret yani danışma meclisi olan Divan-ı Hümayun'da her çeşit siyasî, idarî, mâlî, askerî, adlî konu görüşülürdü. Savaş ilanı, kanun yapma, vergi koyma gibi yetkileri vardı. Elçilerin kabulü Divan-ı Hümayun'da gerçekleştirilirdi. Aynı zamanda memleketin en yüksek mahkemesiydi. Memurlarının icraatlarına ve kâdıların verdiği hükümlere itirazı olanlar buraya mürâcaat ederdi. Kâdıların verdiği hükümler bozulursa, yeniden muhakeme de burada yapılabilirdi. Bazı hallerde, kadılar bakmaktan çekindikleri mühim davaları, ilk tahkikatını yaparak divana gönderir; burada bakılırdı. Divanda ilk önce siyasî ve idarî konular görüşülürdü. Padişahın onayına sunulması gerekmeyen işler hakkında hemen karar verilir, müsveddeleri nişancı temize çekip sultanın çekili fermanını hazırlardı. Böylece idari veya adli bir konuda padişahın adına karar verirdi. Divan-ı Hümâyun'a sosyal mevki, yaş, din, dil, cinsiyet fark etmeksizin herkes başvurabilirdi. Divan azaları bu şikâyetleri dinlemek zorundaydı. Osmanlı'nın en güçlü ve önemli müessesi olan Divan-ı Hümayun, günümüzdeki meclis, bakanlar kurulu ve yargı tarafından yürütülen yasama, yürütme ve yargı işlemlerini tek başına üstlendi. Osmanlı tebaasının güvenliğini sağlama, elçileri kabul etme, şikayetleri dinleme, vergi politikalarını belirleme gibi çok geniş bir yetki alanına sahipti. İslam ve Türk tarihi üzerine derleme kitaplar yazan bir Michel Baudier Divan-ı Hümayun'a olan haranlığını şöyle belirtir: 'Divân öyle bir heyettir ki, burada toplanan kimseler her ne sebeple olursa olsun talep edenlere müsavat üzere adalet tevzi ederler. En iyisi, tarafların servetlerini başka yerlerde olduğu gibi karşılarında bulunan kimselerin akılsızlıklarından istifade ederek zenginleşen adliye memurlarına kaptırmağa ne de tazmini kabil olmayan vakit israf etmeğe muhtaç olmadan, bu heyetçe kabul edilerek davalarını bizzat kendilerinin söylemeleridir (Sözlerim halka hizmetleri ve muhakemeleriyle yardım edenlere karşı beslediğim saygıyı ihmal etmez ve esasen onlar bahis mevzu değildirler). Halka bu kolaylık temin edilmiştir; birisi aleyhinde dava açan bir kimse onu yakalayarak divâna getirir ve divân bu davaya bakmazlık edemez. Orada hareket tarzlarının doğru olduğunu iki şahidin kısa ve şifahî şahadetleriyle ispat eder ise dava kolaylıkla hallolunur ve icrası da zor olmaz; hatta karar divândan sonraya ertelenip hâkimlerden birine havale edilse bile Fransa'da câri olan can sıkıcı gecikmeler ve korkunç aksilikler Türkiye'de bulunmadığı için kararın vaktinde çıkmasına mâni olmuş olmaz' (Prof. Dr. Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu) Osmanlı'da yönetimin merkezi sayılan Divan-ı Hümayun'dan başka divanlar da bulunurdu. Veziriazamın konağında Cuma günleri toplanan şer'i meselelerle ilgilenen divanlara Cuma divanı, benzer özellikleri olan Çarşamba divanı en önemli diğer kurullardı. Her makam sahibinin kendine ait divanı bulunurdu. Eyalet divanları denilen toplantılar ise Divan-ı Hümayun'un eyaletlerdeki küçük bir kopyasıydı ve valinin başkanlığında toplanırdı.