Birçok icadın isimsiz kahramanı; Ömer Hayyam

Gerek kendi yaşadığı dönemde, gerekse sonraki çağlarda yazılan tüm kaynaklarda, Ömer Hayyam'ın çağının bütün bilgilerini edindiği, o alanlarda derin tartışmalara girdiği, fıkıh, ilahiyat, edebiyat, tarih, fizik ve astronomi okuttuğu yazılıdır. Ömer Hayyam, özellikle Eukleides'in Elemanları eseri aracılığıyla Orta Çağ'a ulaşan, Yunan ile Hint ve Çin matematiğini birlikte tanıma olanağını başarıyla kullanarak büyük bir gelişme gösteren 12'inci yüzyılın önemli matematikçilerinden biridir. Rubaileriyle edebiyat alanında da önemli bir nam salan Ömer Hayyam'ın edebiyatın yanı sıra matematik alanında bilinen tam 14 yapıtı bulur. Bunlar özellikle aritmetik, sayı kuramı ve cebir dallarında, birçok yeni tanım, çözüm ve yorumu içerir. Çin ve Hint matematikçilerinin aritmetik konusundaki çalışmalarına dayanan kayıp bir yapıtında da doğal sayıların ikinci, üçüncü ve dördüncü dereceden köklerinin bulunmasını sağlayan bir yöntem bulup geliştirdi. Bugün kullanılan 'binom' açılımından farksız olan bu yöntem, Batı'da ancak 19'uncu yüzyılda yinelenebilmişti. Hayyam, fizik, metafizik, matematik, astronomi ve şiir alanlarında değişik eserler yazdı. Çeşitli bilim dallarında birçok eser yazan Ömer Hayyam'ın eserlerinden 18 tanesinin adı bilinir. Yazdığı bilimsel içerikli kitaplar arasında İbn Sina'nın Temcid (Yücelme) adlı eserinin yorum ve tercümesi, Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi yer aldı. Ömer Hayyam'ın, en büyük eseri Cebir Risalesi'ydi. Matematik bilgisi ve yeteneği zamanın çok ötesinde olan Ömer Hayyam denklemlerle ilgili başarılı çalışmalar yaptı. Bunun yanı sıra, binom açılımını ve bu açılımdaki katsayıları da bulan ilk kişiydi. Hayyam, fizik, metafizik, matematik, astronomi ve şiir alanlarında değişik eserler yazdı. Çeşitli bilim dallarında birçok eser yazan Ömer Hayyam'ın eserlerinden 18 tanesinin adı bilinir. Yazdığı bilimsel içerikli kitaplar arasında İbn Sina'nın Temcid (Yücelme) adlı eserinin yorum ve tercümesi, Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi yer aldı. Öklit'in yapıtı üzerine yorumlarında, irrasyonel sayıların da tıpkı rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini kanıtlaması matematik tarihinde bir dönüm noktası oluşturdu. Ömer Hayyam, birçok kübik denklemleri incelemiş ve bu denklemleri sınıflandırdı. Matematik tarihinde ilk olan bu sınıflandırmayı yapan Hayyam'ın ayrıca 'Pascal Üçgeni' olarak bilinen üçgenle de ilgili bir kitap yazdığı bilinir. Bugün kayıp olan bu kitapta Hayyam, Pascal'dan yıllar önce bu üçgenin özelliklerini incelemişti. Pascal'ın, Ömer Hayyam'dan yaklaşık 400 yıl sonra aynı üçgen matematik alanında ortaya çıkar. Bu yüzden de bu üçgeni 'Hayyam Üçgeni' olarak da anılır. Ömer Hayyam bu kitaptan, öteki kitaplarında söz eder. Fakat kitabın içeriğiyle ilgili bilgiler oldukça sınırlıdır. Hayyam, yaptığı çalışmaların çoğunu kaleme almadı. Kendisi ismini çokça duyduğumuz birçok teori ve icadın isimsiz kahramanıdır. 21 Mart 1079 yılında tamamladığı, 'Celali Takvimi' olarak bilinen takvim için büyük çaba sarf etti. Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız 'Gregoryen Takvimi' 3330 yılda bir gün hata verir. Hayyam aynı zamanda Bununla birlikte Dünya'nın kendi ekseni etrafında döndüğüne inanmıştır. İslâm dünyasındaki geometri çalışmalarının odağını başlangıçta Eukleides'in Elementler'inde yer alan problemler oluşturuyordu. Bu evrede sıklıkla ele alınan konu ise Eukleides'in 'bir doğruya, dışındaki bir noktadan tek paralel doğru çizilebilir' şeklinde dile getirdiği beşinci postula veya bilim tarihinde daha yaygın bilinen adıyla paralel postulası olmuştur. Ömer Hayyam, Şerh-i ma Askala min Musadaratı Kitab-ı Uklidis (Eukleides'in Kitabına Girişteki Güçlükler Üstüne) adlı eserinde Eukleides'in Eudoksos'dan aktardığı oran tanımı sayı kavramına dönüştürdü. Oranların, dolayısıyla da rasyonel olmayan sayıların, niceliklerin ölçümünde rasyonel sayılardan farksız şekilde kullanılmasını başlatarak sayı kavramında yepyeni bir çığır açtı. Ömer Hayyam'ın Cebir alanındaki en önemli yapıtı olan 'Cebir ve Mukabele Problemlerinin Tanıtılması Üstüne İnceleme'dir. Üçüncü derece denklemlerinin çözümünde, iki koniğin arakesitlerinden yararlanmaya dayalı yöntemi tanıtır. Bu yapıtta kökleri eski Yunan matematiğinde bulunmakla beraber büyük ölçüde İslam matematikçileri tarafından geliştirilen konik kesitler yönteminin daha önce başarılmış uygulamalarının yanı sıra, kök sayısının birden fazla olabileceği ilk kez açıklandı. Bu matematik tarihinde bir ilkti. İki kökü olan kimi denklemlere yer verilmiş ve denklemler kök sayılarına göre sınıflandırıldı. Üçüncü dereceden 13 farklı denklem bulan Ömer Hayyam denklem çözümlerinde bilinmeyen sayılara 'şey' der. Hayyam, sonraları bunun yerine bilinmeyen anlamına gelen X sembolü kullanılmasını kazandırmıştı. Ömer Hayyam'ın 'Cebir' kitabı Doğu'da matematik dünyasında uzun yıllar etkili oldu. Batılı matematikçiler bu eserle ancak 1851 yılında F. Woepcke'nin çevirisiyle tanışmışlardı. Ömer Hayyam, kitabının birinci bölümünde cebiri 'Sayısal ve geometrik bilinmeyenlerin belirlenmesini amaçlayan bilim' olarak tanımlar. Bu tanım onun cebire yaklaşımını gösterir. Onun temel amacı cebirsel denklemlere geometrik çözümler önermekti. Kitabının genelinde de bu yöntemi tüm denklemlere uygulamaya çalışmıştır. Bu bağlamda Hayyam, Fransız matematikçi Descartes'tan ortalama altı asır önce, analitik geometrinin Harezmî'den sonraki ikinci önderidir. Ömer Hayyâm'ın gümüş ve altın gibi değerli madenlerin alaşımlarının saflığının ölçülmesi ve yakut, zümrüt gibi değerli taşların saflığının belirlenmesi konusunda da çalışmaları bulunuyor. Bu konuda Hayyâm'ın da Arşimet kanununa dayalı su terazisi hesap ve tasarım çalışmaları vardır. Ayrıca hava ve iklim değişmeleri ile ilgili olarak meteoroloji konusunda da çalışma ve uygulamalar yaptığı biliniyor.

Birçok icadın isimsiz kahramanı; Ömer Hayyam

ÇAĞININ BÜTÜN BİLGİLERİNİ EDİNDİ