Batılı seyyahların gözüyle Osmanlı'da temizlik

İslam'ın getirdiği prensipler arasına temizliğin özel bir yeri vardı. İslam, manevi kirlerden arınmayı emrettiği gibi maddi kirlerden de arınarak bireyin ve toplumun her yönüyle temiz olmasını ister. Öyle ki Peygamber Efendimiz 'Temizlik imandandır' buyurur. Medeniyetimizde İslam'ın özünü teşkil eden bireysel ve çevre temizliği, tarih boyunca uyguladı. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu döneminde şehir kültürü ve hijyen tarihi, salgın hastalıklarla mücadele eden Avrupa ülkeleri için dünyaya örnek olacak şekilde gelişti. Ayet ve hadislerle İslam'da temizlik 1500'lü yıllarda Batılı ülkelerde temizlik anlayışı tamamen ilkeldi. Örneğin İngilizler senede bir defa sadece mayıs ayında banyo yapıyorlardı. Bu yüzden evlilik törenleri de haziran ayında düzenleniyordu. Ama yine de kokmaya başladıkları için gelinler vücutlarından çıkan kokuyu bastırmak amacıyla ellerinde bir buket taşıyorlardı. Gelin çiçeği âdeti de buradan gelir. O dönemde Avrupa'da banyolar, içi sıcak su içe doldurulmuş büyük bir fıçıdan oluşuyordu. Evin erkeği, ilk olarak temiz suyla yıkanma imtiyazına sahipti. Ondan sonra sırasıyla oğulları ve diğer erkekler, kadınlar, çocuklar en son olarak da bebekler aynı suda yıkanırdı. En son aşamada su o kadar kirli hale geliyordu ki içinde bir şey gözükmüyordu. İngilizcedeki 'banyo suyuyla birlikte bebeği de atmayın' (Don't throw the baby out with the bathwater) deyimi buradan gelir. Fatih Sultan Mehmed nizamnamesinde; 'İstanbul'un her sokağına ikişer kişi tâyin eyledim. Bunlar ki, ellerinde bir kap içerisinde kireç tozu ve kömür külü olduğu hâlde günün belirli saatlerinde bu sokakları gezeler. Sokaklara tükürenlerin tükürükleri üzerine bu tozu dökeler ki yevmiye yirmişer akçe alsınlar' diyerek sokak temizliğine ne kadar önem verdiğini göstermekteydi. Kanuni Sultan Süleyman'ın 1539'da çevre temizliğiyle ilgili kanunnamesi, bu konuda dünyanın ilk nizamnamelerinden biri. Osmanlı'da sadece gelir açısından değil, hayat standardının yükselmesi, bilhassa yaşanılabilir bir çevrenin oluşmasına da dikkat edildi. Kanuni Sultan Süleyman'ın 1539'da çevre temizliğiyle ilgili kanunnamesi, bu konuda dünyanın ilk nizamnamelerinden biri. Osmanlı'da sadece gelir açısından değil, hayat standardının yükselmesi, bilhassa yaşanılabilir bir çevrenin oluşmasına da dikkat edildi. Çevrenin temiz tutulması, sokakların temizlenmesi, insanların birbiriyle ilişkilerinde binaların yapımı bile dikkate alındı. İslam'ın temizliğe verdiği önem Kanuni Sultan Süleyman'ın çevre temizliğiyle alakalı 1539'daki kanunnamesi, evlerin ve dükkânların temiz tutulması, evlerde çamaşır sularının yollara dökülmemesi, hayvan leşlerinin insanların yaşadığı yerlerden uzak tutulması, at arabalarının özel park yerlerine park edilmesi gibi ince noktaları da ifade eden bir nizamnamedir. Osmanlı'da şehrin temizliğini Subaşı'nın emrinde çalışan 'çöpçü subaşı' yapardı. Bu kimseler sokaklardan geçerken ''çöp çıkaran çöp çıkaran'' diye bağırırlar, sırtlarındaki küfe ile sokakları dolaşır birikmiş çöpleri küfelerine doldurarak denize atarlardı. O devirde sanayi olmadığı için çöpler suda erir gider, deniz günümüzdeki kadar kirlenmezdi. Fatih Sultan Mehmet hakkında 10 aydınlatıcı gerçek 'Dünyanın bütün milletleri içinde temizliğe İslam cemiyetleri içinde Osmanlılar kadar riayet eden tek bir millet yoktur. Bütün bu Müslüman milletler, nezafeti bir ana düstur haline getirmişler ve daha doğrusu, dinlerinin esası şekline büründürmüşlerdir. İşte bundan dolayı bütün vücutlarını yıkayabilmek üzere birçok hamamlar yaptırmışlardır.' Josephus Grelot 'Osmanlılar, yeryüzünün sadece en nazik insanları değil; aynı zamanda en temiz insanlarıdır. Gerçek şu ki, nezaketsiz nezafet hiçbir şey ifade etmez. Osmanlılarda temizlik, sadece basit sıhhi endişelerden değil onların bütün ahlaki ve dini tabiatlarının gizli membalarından kaynaklanmaktadır. Osmanlıların evlerinin, kişiler gibi temiz ve bulaşıksız olması lazım. Bu sebeptendir ki her Türk evinin giriş kapısının üzerine, pirinç harflerle 'Temizlik imandandır' vecizesi yazılır. Türklerin ayakkabılarını eşiklerinin dışında çıkarmaları sıradan bir adet veya hayati bir moda sonucu değil; onun evi bir ibadethanedir.' Henry Munro Butler Johnstone 'Müslümanlar temizliğe çok bağlıdırlar ve hayatlarının büyük bölümünü yıkanarak geçirirler. Halka açık hamamın bulunmadığı tek bir köy bile yoktur. Hem vücutlarını tertemiz tutmak hem sıhhatlerini idame etmek için Türkler hamama çok giderler. Bütün hamamlar, hep aynı şekilde yapılmıştır ve aralarında bazılarının daha büyük ve mermerlerle daha fazla süslenmiş olmasından başka hiçbir fark yoktur.' Jean de Thevenot 'Türkler sıhhatli yaşarlar ve az hasta olurlar. Öyle zannediyorum ki, Türklerin bu mükemmel sıhhatlerinin başlıca sebeplerinden biri de sık sık yıkanmaları ve yiyip içmedeki itidalleridir. Onlar gayet az yerler. Yedikleri de Hristiyanlar gibi karmaşık şeyler değildir. Bizim memleketlerdeki böbrek hastalıkları ve daha bir çok tehlikeli hastalıkların hiçbiri onlarda yoktur. İsimlerini dahi bilmezler.' Jean de Thevenot 'Osmanlıları karakterize eden en önemli erdem aşırı düşkün oldukları temizlikleridir. Bazı seyyahların buna karşı çıkmalarını, gerçekten anlamak mümkün değil.' 'Büyük ihtimalle onlar, yanlarındaki sürücülere bakarak bir genelleme yapıyorlar. Ancak böyle olsa bile sürücüler, seyahatin sonunda banyo yaparak kendilerini pislikten arındırırlar. Her gün aldıkları abdestin yanında haftada bir kez yıkanırlar. Bunun yanında sık sık çamaşırlarını değiştirmediklerini söylemek yanlış olur. Bunu söyleyenleri gömleklerinin yakasını göremediklerinden bu şekilde yorum yapmış olabilirler. Mesela denizciler ve askerler, çamaşırlarını haftada iki kez yıkarlar. Evlerini, evle ilgili olan her şey, yiyecekler vb. her zaman temizdir. Her Müslümanın evi temiz bir ibadethane gibidir.' Adolphus Slade 'İslam dini, Müslümanlara sık sık yıkanmayı emrettiğinden pek çok kişi hamamlara gitme ihtiyacı duymadan evlerinde yıkanmak için amam yaptırmışlardır.' Charles Le Brun 'Yüzler, eller, ayaklar tertemiz, yamalı kıyafet pek az ve hele kirlisi hemen hiç yok. Bütün sosyal sınıflar arasında umumi ve karşılıklı bir hürmet ve riayet manzarası göze çarpıyor.' Edmondo de Amicis 'Osmanlılar, yıkanıp temizlenmeyi hiçbir zaman ihmal etmez. takatten düşsse bile çocukları, uşakları veya hanımı vasıtısıyla yıkanıp temizlenirler. Öldüğü zaman cenazesi bile şeriat ahkamına göre yıkanıp temizlenmeden tabuta konulmaz. Oysa Avrupalılar, hastalandıklarında takatten düştüklerinden temizlik kaygısına umumiyetle unutuverirler.' A. Brayer 'İspanya'da ömrü boyunca iki kere yıkanmış hiçbir kadın ve erkek göremezsiniz. Türkler sık sık yıkanırlar. Türk hamamlarında bol su harcanır. Dünya üzerinde İstanbul kadar çeşmesi olan hiçbir şehir yoktur.' Pedro 'Müslümanlar camiye girmeden önce yıkanmak ve temizlenmek zorunda olduklarından, tüm camilerin çevresinde çeşmeler bulunmaktadır. Kutsal saydıkları bu alanda sergiledikleri sofuluk gerçekten takdire şayandır; girdikleri andan itibaren son derece dikkatli davranırlar.' Le Brun 'Türk evlerinde temizlik azami derecededir. Döşeme tahtaları halılar ve Mısır hasırlarıyla kaplıdır. Pabuçlarla kunduraların merdiven önüne bırakılması adettir. Bu yüzden odalarda, sofalarda çamurlara ve ayak izinlere rastanlamaz.' Thomas Thornton 'Türkler, Avrupa'da ekseriyetle tesadüf edildiği gibi, insanların yemek yedikleri yahut yıkanıp temizlendikten sonra tekrar yiyecekleri kaplarda köpeklerin yemesine müsaade etmezlerdir. Frenklerin bu hali, sık sık caiz görmelerinden dolayı onlardan köpekler diye bahsedilirdi. Çünkü Avrupa'da köpeklerin de kullanmış oldukları kaplarla yemek getirilirdi.' Josephus Grelot 'Türklerin mutfakları çok temizdir. Gerek sofra takımları gerekse yemekleri azami nispette tertemizdir. Önünüze sıcak suyla sabun getirirler. Büyüklerin konaklarında ya gül suyu ya da güzel kokulu başka bir su da ikram edilir.' Jean Baptiste Tavernier 'Türkler, inançları gereği yemekten önce besmele ile, yemekten sonra şükür Allah ve birbirlerine de afiyet olsun derler.' Henry John Van Lennep 'Elleri, yüzleri ve ayakları dinlerinin bir gereği olarak daima temizdir. Sokak kirliliğinin oldukça az olduğu ve insanı rahatsız etmediği bir Avrupa ülkesi daha görmedim.' Charles Fellows

Batılı seyyahların gözüyle Osmanlı'da temizlik

OSMANLI'NIN DÜNYAYA ÖRNEK OLAN TEMİZLİĞİ