Astronomi tarihinin en popüler aleti: Usturlap

Astronomi tarihinde en yaygın ve en popüler alet olan usturlap, Arap İslam kültür çevresine İslam'dan önce ve İslam'ın ilk dönemlerinde Yunan bilimlerinin yürütüldüğü Akdeniz havzasında bulunan Pers, Suriye ve diğer merkezlerden gelmiştir. En basit biçimiyle usturlap, tahminen milattan önce 2. belki de 4. yüzyılda Yunanlarca bilinmekteydi. İslam dünyasında usturlabı ilk keşfeden kişi, Abbasi devri astronomi âlimlerinden Ebu İshak el-Fezari'dir. Kendisi hem usturlabı ilk kullanan hem de hakkında ilk kitap yazan kişidir. İslamiyet'in farklı coğrafyalara yayılmasıyla birlikte namaz, oruç, kurban, hac gibi ibadetlerin zamanının ve kıble yönünün belirlenmesinde usturlaplar kullanılmaya başlanmıştır. Usturlap eski dönemlerde teknik anlamıyla küresel astronomi problemlerini çözmek, gök cisimlerinin veya herhangi bir yükseltinin irtifaını ölçmek, gündüz ve gece saatlerini belirlemek, şehirlerin enlem ve boylamlarına göre kıble yönünü tesbit etmek, tablolar (zayiçeler) çıkarmak gibi teorik ve pratik birçok amaçla kullanılan astronomi aletini ifade eder. Çeşitli türleri vardır. Hârizmî terimin anlamını Grekçe aslına uygun biçimde 'mikyâsü'n-nücûm' (yıldız ölçüm aleti) şeklinde vermekte ve Grekçe 'yıldız' anlamına gelen, astronomi (asternûmyâ) kelimesinde de kullanılan 'aster' ile -güya ayna anlamındaki- 'labon'dan türediğini aktarmaktadır. Hârizmî böylece kelimenin Arapça'daki doğru okunuşunun 'asterlâb' olması gerektiğini ima etmektedir. Dipnot: Usturlabın pek çok çeşidinin olması, Arap-İslam döneminde kaydettiği gelişimin seviyesini göstermektedir. Hârizmî böylece kelimenin Arapça'daki doğru okunuşunun 'asterlâb' olması gerektiğini ima etmektedir. Usturlap tek başına kullanıldığında, genellikle pürüzsüz bir düzlem üzerine gökyüzünün izdüşümü esas alınarak imal edilmiş olan düzlem usturlap (el-usturlâbü'l-musattah / el-usturlâbü's-sathî) kastedilir. İlk Çağ ve Orta Çağ boyunca yaygın biçimde kullanılan usturlabın tarihi Yunan klasik müellifleri tarafından Archimedes ve Apollonios'a (yaklaşık m.ö. 200), hatta Eudoxous'a (yaklaşık m.ö. 350) kadar geri götürülmektedir. Modern araştırmacılar, Arap-İslam astronomisinin bu ana aletinin teknik, sanatsal ve yazın bakımından, yüzyıllar boyunca geçirmiş olduğu devasa gelişimi, İslam bilim tarihinin diğer pek çok alanından daha yoğun olarak ele almışlardır. Astronomi tarihinde, aynı projesiyonlu diğer bir alet daha tanınmamaktadır. Bu alet, yaklaşık aynı zamanda Endülüs'te ortaya çıkmış ve büyük astronom İbrahim. Yahya Zerkallü'nin adıyla tanınmıştır. Tarihteki en güzel örnekleri pirinç olan usturlaplar, ahşap ve bronz gibi maddelerden de yapılmıştır. Usturlap, 16 cm çapında ve 5 mm kalınlığında bir ana parça ve ona bağlanan 3 ayrı parçadan oluşur. Ana parçanın iç kısmına şehrin ve yakın ülkelerin isimlerini içeren yazı ve işaretler işlenir, onun üzerine gezegenlerin astronomik çizimlerinin bulunduğu bir plaka olan ikinci parça gelir. İki plakanın üzerine 360 derece dönebilen, ayların, burçların ve bazı yıldızların isimlerini içeren üçüncü parça eklenir. En üste, üç ayrı parçayı birbirine bağlayan ve işaret çubuğu olarak kullanılan dördüncü parça gelir. Genellikle usturlap bu dört parçadan oluşur. Usturlaplar denizciler, haritacılar, astronom ve muvakkitler tarafından 18. yüzyıla kadar kullanılmıştır. 18. yüzyıldan sonra yine Müslüman âlimler tarafından bulunan, yapımı ve kullanımı daha kolay olan rubu' tahtaları yaygınlaşmıştır. Usturlap, Müslüman âlimlerin insanlığa sunduğu tüm ilimlerde olduğu gibi gökbilimci İslâm âlimlerinin muhteşem dehasının nadide bir ürünüdür. Usturlap günümüzün navigasyonu, saati, takvimi ve dünyanın teknolojide geldiği son seviyenin başlangıç noktasıdır.

Astronomi tarihinin en popüler aleti: Usturlap

USTURLAP NE DEMEK?