Anadolu'yu Türkiye yapanlar

1008 yılında Türkistan'da doğdu. İyi bir eğitim alan Kaşgarlı, tahsil hayatına Saciye ve Hamidiye medreselerinde devam ettirdi. Türk kültürü ve Türkçe üzerinde araştırma yapmak için Orta Asya'yı dolaştı ve derlediği bilgileri Divanü Lügati't Türk'te topladı. Bu eser bir sözlükten çok daha fazlasıdır. Türk kültürünü öğretmesi açısından hala en kıymetli eserlerden biri. Pir-i Türkistan lakaplı Ahmet Yesevi,1103 yılında Barı Türkistan'a bağlı Çimkent şehrinin Sayram kasabasında dünyaya gelir. Babasının kaleme aldığı 'Nesebname' adlı eserden bilindiği üzere soyu Hz. Ali'ye dayanır. Çeşitli medreselerde tahsil aldıktan sonra Nakşibendiye büyüklerinden Yusuf el-Hamedani'nin halifesi olur. İrşat ile görevlendirilen Ahmet Yesevi, Yeseviyye tarikatını kurar ve İslam'a ilk geçtikleri dönemlerde Türklerin itikadını sağlamlaştırmak için çalışır. Anadolu'ya gönderdiği ve adı alperen olan mürşitleri Anadolu'nun Türkiye olmasında kilit rol oynar. 1281 yılında Horasan'da dünyaya gelen Hacı Bektaşi Veli, ilk tahsilini Ahmet Yesevi'nin halifelerinden olan Lokman-ı Perende'den alır. Tahsilini tamamladıktan sona Anadolu'ya gelen Hacı Bektaş, yakın arkadaşı olan Ahi Evran ile Ahilik teşkilatı üzerinden Osmanlı'nın kuruluş döneminde çok önemli sosyal faaliyetlerde bulunur. 1171 yılında Azerbaycan'ın Hoy şehrinde doğduğu rivayet edilen Ahi Evran, Orta Asya'dan Anadolu'ya gelen önemli alperenlerden biridir. Moğol istilasından kaçarak Anadolu'ya gelen esnaf onun etrafında birleşir ve Ahilik teşkilatı, daha önce örneği görülmemiş bir şekilde esnaf ve halk arasında intizam ve adaleti sağlar. Kayseri, Konya ve Denizli gibi şehirleri gezen Ahi Evran ömrünü Kırşehir'de tamamlar. 1352'de Ankara'da doğduğu düşünülen Hacı Bayram-ı Veli, Ankara ve Bursa'da medreselerde tahsil eder. Ankara'da Kara Medrese'de müderrislik yapmaya başlar. Rivayete göre müderris olduğu sırada yanına gelen biri, Kayseri'de Somuncu Baba olarak tanınan Şeyh Hamideddin-i Veli'nin kendisini davet ettiğini söyler. Kayseri'ye giden Hacı Bayram, Somuncu Baba'ya intisap ederek müridi olur. 1412 yılında şeyhi onu irşatla görevlendirir ve böylece Bayramiye tarikatını kurar. Orta Anadolu'da müritler yetiştiren Hacı Bayram ömrünü Ankara'da tamamlar 'Türkçeye şehadet getiren şair' olarak tanımlanan Yunus Emre hakkında birçok rivayet bulunur. Fakat onun adına önemli olan şey klasik bir biyografiden daha ziyade Türkçe şiiriyle bir millete insan ve İslam olmayı öğretmiş olması. Âşık Yunus, Derviş, Miskin Yunus gibi birçok mahlasa sahip olan Yunus Emre'ye halk Bizim Yunus adını verdi. 700 sene evvel Türkçenin zirvesine çıkan Yunus Emre'ye verilen bu paye daha önce hiçbir şaire nasip olmadı. Bu durum onu her daim Türk şiirinin zirvesinde kılacak ve bundan sınra sa Bizim Yunus Türklere kılavuz olmaya devam edecek Kendi kişiliği ile menkıbevi kişiliği iç çe geçmiş Sarı Saltuk Anadolu ve Rumeli'nin Türkleşip İslamlaşmasında en önemli rolü oynayan alperenlerden biridir. Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nden alınan bilgiler göre asıl adı Muhammed Buhari olan Sarı Saltuk, Ahmet Yesevi'nin halifesidir. Yesevi tarafından Hacı Bektaş'tan Balkanlara gitme icazetini alması için gönderilir. Rusya, kırım, Lehistan gibi ülkeleri gezer ve birçok ülkede cihat, irşat faaliyetlerinde bulunur. 1350yılında Bursa'da doğar. Onu bu kadar önemli biri hakine getiren şey ise ilk ve tek eseri olan Vesiletü'n-Necat yani bilinen ismi ile Mevlid'dir. Peygamber Efendimizin doğumunu anlattığı şiiri ile 700 yıldır ayakta kalan Süleyman Çelebi'nin söylediği şuydu aslında: Ben peygamberimi kendim gibi seviyorum, başka kimse gibi değil! Bugünkü Azerbaycan'ın Hoy şehrinde dünyaya gelen Geyikli Baba, Orhan Gazi devrinde Bursa'nın fethinde katıldığı cenk eden veli zatlardandır. Şeyh Ebu'l Vefa'nın müritlerinden olan Geyikli Baba, Türkmen derviş-gazi tipinin en önemli örneklerinden biridir. Orhan Gazi'nin çocukluk ve silah arkadaşıdır. Babası da Ertuğrul Gazi ile birlikte hareket eden Akça Koca'nın ataları Selçuklu akıncılarındandır. Osman Bey, Bizans'a akınlar düzenlerken o Orhan Gazi komutasında kuzeye doğru gider. Osman Bey vefat ettikten sonra Samandıra ve Aydos'u fetheden Akça Koca, Üsküdar'a da akınlar yapar. İzmit'e yaptığı akın sırasında fethi göremeden vefat eder. 1071 yılında ilk Müslüman Türk devleti olan Karahanlı Devleti sınırlarındaki Balasagun kentinde doğduğu için Balasaganlu Yusuf'ken, hakan Tavgaç Uluğ Buğra Han'a Kutadgu Bilig'i takdim ettiğinde 'Has Hacip' unvanını alır. Yusuf Has Hacip'in ilk Türkçe siyasetname örneği olan Kutadgu Bilig sadece devrine değil bugüne ve yarında da seslenen ve doğrunun nasıl olması gerektiğini söyleten bir eser. Bir bakıma reçete… 12'nci yüzyılda doğan ve hakkında pek az bilgi bulunan Edip Ahmet Yükneki'nin Semerkant'ta doğduğu ve gözlerinin doğuştan görmemesine rağmen iyi bir eğitim aldığı söylenir. Bir nasihatname örneği olan Atabebetü'l Hakayık adlı eserin, dönemin Karahanlı hükümdarı Muhammed Dad Sipehsalar Bey'e sunar. Eserinde yoğunlukla İslam'ın ve ilminin faziletlerini anlatan Yükneki'nin Arapça, hadis ve tefsire hâkim bir âlim olduğu anlaşılır. 1272'de Kırşehir'de doğan Âşık Paşa'nın unvanı ailenin en büyük oğlu olduğu için 'baş ağa' demek olan 'paşa 'ya dönüşür. Âşık mahlasıyla da şiirler yazdığından Âşık Paşa olarak anılmaya başlar. Tasavvuf etkisinde yetişen ve bu çizgide eserler veren Âşık Paşa, döneminde Arapça ve Farsça revaçta olmasına rağmen Türkçe yazmayı tercih eder ve 12 bin beyitlik Garipname'yi yazar. Bununla birlikte hece ölçüsüyle yazdığı ilahiler de çok önemlidir. 1350'de Bursa'da doğan Molla Fenari, Osmanlı Devleti'nin ilk şeyhülislamıdır. Medrese eğitimi sırasında Mevlana Alauddin Esved'den ders alır ve Mısır'a gidip fıkıh öğrenir. Bursa'da müderrislik ve kadılık da yapan Fenari arkasında tefsir ve şerhlerin çoğunlukla olduğu yaklaşık 25 eser bırakır. 1206'da Karaman'da doğan Şeyh Edebalı, ilk eğitimini Hanedi fıkıhçısı Necmeddin ez-Zâhidi'den aldıktan sonra Şam'da tefsir, hadis ve fıkıh dersi alır. Eskişehir yakınlarındaki İtburnu Köyü'nde kendi yaptığı zaviyede pek çok öğrenci yetişirmiştir. Osman Gazi'nin hem hocası hem kayınpederi olan Şeyh Edebali Osmanlı Devleti'nin kuruluşunun manevi önderidir. 1209'da Malatya'da doğan Sadreddin Konevi, ilk eğitimini üvey babası olan İbn'ül Arabi'den alır. Konevi daha sonra Şam'a giderek Evhadüddin Kirmani'nin talebesi olur. Sonra da Konya'ya yerleşip Konevi takma adını alan veli, burada din ve ilim adamlarını toplayarak özel bir akademi kurar. Daha çok vahdet-i vücud meselersi ile ilgilenen Konevi, İbn'ül Arabi'nin eserlerine şerhler yazar. 1165'te Endülüs'te dünyaya gelen İbn'ül Arabi, ilk eğitiminin ailesindeki mutasavvıflardan aldıktan sonra Şam'da İbn-i Rüşd'le tanıştı. Onun tesiriyle bilginin akıl yoluyla elde edilmesi ve varlığın birliği konularına eğildi. İbnü'l Arabi, faydalandığı 300'ü aşkın kişinin manevi hallerine ve hikmetli sözlerine yeri geldikçe el- Fütuhat, kitabü'l Kutb, Dürretü'l- Fahire ve Ruhü'l Kuds gibi eserlerinde değinmektedir. İslam âleminin en önemli ilim adamlarından biri olan İmam Gazali 1058 yılında Horasan'ın Tus şehrine doğar. 1085 yılında Büyük Selçuklu Devleti veziri Nizamülmülk ile bir araya gelen İmam Gazali 1091 yılında Nizamiye Medreselerinşn baş müderrisi olur. Devirde etkin olmaya başlayan Batınilik ve Mutezile ilke mücadele ederek ehl-i sünnete itikadının tahkim edilmesi için mücadele eder. Sünni akidenin bu topraklarda kalıcı olmasını sağlayan en önemli âlimlerden biridir. 1018 yılında Horasan'ın Tus şehrinde doğar. Isfahan, Nişabur, Bağdat gibi şehirlerde İslam âlimlerinden hadis dersi alır. Tuğrul Bey zamanında Horasan'ı yöneten Nizamülmülk Sultan Alpaslan döneminde vezir olarak atanır. Onu büyük kılan şey ise devlette tesis ettiği adalet ve kurduğu Nizamiye Medreseleri'dir. Türk- İslam öğretilerini birleştirerek ikta sistemini geliştirir. Selçuklu ordusu onun sayesinde Ortaçağ'ın en kuvvetli ordusu haline gelir. İmam Gazali ile beraber Şii-Bâtıni itikada karşı olarak ehl-i sünneti tahkim etmeyi vazife bilir. 1092 yılında bir batıni tarafından şehit edilir. Bugün bile Nizamülmülk'ün ulaştığı nokta devlet adamları için büyük bir ufuk. 1029 yılında Harezm'de doğan Horasan valisi Çağrı Bey'in oğludur. Selçuklu sultanı Tuğrul Bey'in yeğeni olan Alp Arslan, küçük yaşta at binmeyi ve okçuluğu öğrenir. Başarılarından ötürü babası ona Horasan valisi olarak atanınca ilk seferini oğlu Melikşah ile Gürcistan'a yapar. Art arda gerçekleştirdiği zaferlerin devamında 1071 yılında, Malazgirt ovasında, Selçuklu komutanı olarak Bizans ordusunu yener ve Türkmen Oğuz beylerini birleştirerek Anadolu'ya yerleşmiştir. Anadolu'nun Türkleşmesinin temellerini atar. 995 yılında bugün Kazakistan sınırında olan Cend şehrinde doğar. Oğuzların Kınık boyundan, Selçuk Bey'in torunu olan Tuğrul Bey, Selçuklulara bir yurt bulmak için Horasan'a göç eder. Gaznelilerle yaptığı Dandanakan Savaşı'nı kazanarak İran'ın büyük bir bölümünü ele geçirir. Tuğrul Bey Abbasi halifesini Şiilerden kurtarmak için 105'te Bağdat'a yaptığı seferde Büveyhoğulları ile savaşır ve bu devlete son verir. Abbasi halifesi Kaim, Tuğrul Bey'e Malikul-Meşrik ve Magrib (Doğu'nun ve Batı'nın Sultanı) ve Rüknü'd- Devle (Dinin direği) unvanlarını verir. 990 yılında doğan Çağrı Bey, kardeşi Tuğrul Bey'le kazandıkları Dandanakan Savaşı'ndan sonra Horasan'ı yönetir. 1059'da Tuğrul Bey'e karşı ayaklanan kuzeni İbrahim Yınal'ın ayaklanmasını bastıran Çağrı Bey, oğlunu Kıpçak hükümdarının kızıyla evlendirerek diğer Türk devletleriyle iyi ilişkiler geliştirir. 1055 yılında doğan Melikşah'ın çocukluğu Isfahan'da geçer. Babası Alp Arslan tarafından özenle yetiştirilir ve onunla birlikte seferlere katılır. 1072'de babası Karahanlılara düzenlediği seferde şehit edilince Büyük Selçuklu Devleti'nin başına geçer ve devletin en geniş sınırlara ulaşmasını sağlar. Hükümranlığı döneminde İmam Gazali, Kaşgarlı Mahmud ve Ömer Hayyam gibi ilim adamlarını korur ve Celali takvimini hazırlatır. 1079 yılında doğan Kılıç Arslan, Anadolu Selçuklu Devleti'nin ikinci hükümdarıdır. 1101 Haçlı Seferi'nde üç ayrı Haçlı ordusuna karşı kazandığı başarılarla Haçlı hareketini durdurmasıyla bilinir.1105 yılında Malatya'yı Danişmendlilerden alan Kılıç Arslan, Emir Çavlı'nın ordusuna yenilip geri çekilirken Habur Çayı'nda boğularak vefat eder. 1045 yılında Horasan'da doğan Süleyman Şah, Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurucusudur. 1081 yılında Bizans ile yaptığı anlaşmayla Bizans Selçuklulara vergi ödemeye başlar. Daha sonra Tarsus, Maraş, Elbistan gibi yerleri ele geçiren Süleyman Şah Antakya'yı alına Halep emirinin kendisinden vergi istemesine karşı çıkarak 'Müslümanlar cizye vermez' diyerek bu talebi reddeder ve iki ordu savaşır. Halep emiri Halep'i kuşatan Süleyman Şah'ın amcaoğlundan yardım ister. Amcaoğulları svaşır ve Süleyman Şah burada öldürülür. 1063 yılında Türkmen tebaasıyla birlikte Sultan Alp Arslan'ın ordusuna katılır ve Malazgirt zaferinde önemli bir rol oynar. Malazgirt sonrası Alparslan'ın emriyle Yeşilırmak ve Kızılırmak civarında fetihlerde bulunur. Daha sonra Sakarya nehrini geçerek İzmit yakınlarına varır. 1086 yılında kadar devletine hizmet eden Artuk Bey, 1091 yılında Kudüs'te vefat eder. Sultan Alp Arslan'ın Anadolu'yu Türkleştirmek için görevlendirdiği beylerdendir. Saltukoğulları Erzurum, Pasinler, Micingerd, İspir, Tortum, Oltu ve Bayburt'ta hüküm sürer. Anadolu'nun fethi sırasında çok önemli işler yapan Emir Saltuk'a Sultan Alp Arslan, Kars'tan Bingöl'e kadar olan bölgeyi ikta eder. Mengücek Gazi de Anadolu'nun Türkleştirilmesi için görevlendirilen beylerdendir. Malazgirt sonrası, Şebinkarahisar, Divriği ve Erzincan bölgelerine yerleşir. Akevli, Karaevli, Bayat ve Bayı gibi Oğuz boylarıyla Anadolu'da demografik yapının Türkler lehine dönmesinde önemli rol oynar. Ömrü boyunca Haçlılar, Gürcüler, Abazalar ve Rumlarla savaşarak hayatını tamamlar. Sultan Alp Arslan'ın Kafkasya seferi sırasında Türkmen tebaasıyla birlikte sultanın ordusuna ve Malazgirt Savaşı'na katılır. Zaferden sonra Sultan Alparslan ona Amasya bölgesini verir ve burada Danişmendliler Beyliği kurulur. Sivas'ı fetheden Danişmend Gazi, Niksar'ın fethi sırsında vefat eder. İlk Türk denizci olan Çaka Bey, Oğuzların Çavuldur boyuna mensup bir Türkmen beyidir. Malazgirt'le beraber Anadolu'ya gelen Türk komutanlarından olan Çaka Bey, Danişmend Gazi'nin ordusunda yer alır. Bizans ile savaş yaptığı bir sırada esir düşer, iki sene sonra kaçarak Ege'ye yerleşir ve tam bir Türk beyinden beklenecek bir hareketle orada kendi beyliğini kurar. Kendi donanmasını da kuran Çaka Bey İstanbul'u feth hazırlığındayken I. Aleksios Komneos, 'Bizans oyunu' deyimine yakışacak bir şekilde I. Kılıç Arslan ile Çaka Bey'i birbirine düşürerek Kılıç Arslan'ın Çaka Bey'i öldürmesini sağlar. Aleksios, Çaka Bey öldükten sonra Kılıç Arslan tehlikesini de atlatmak için Haçlı ittifakı yapar ve I. Haçlı Seferlerinin başlamasını sağlar. Osmanlı'nın kuruluşundan bir asır sonra yazılan nesebnamelerde Ertuğrul Gazi'nin soyu, Oğuz Han'a ve oradan da Nuh aleyhisselama götürülür. Hayatı hakkında kesin bilgilerin bulunmadığı Ertuğrul Gazi'nin atalarının Anadolu'nun fethi sırasında Tuğrul Bey ve Sultan Alp Arslan ile önce Ahlat'a geldiği söylenir. 1258'de Söğüt'te doğan Osman Gazi 23 yaşında Kayıların beyi olur. 1299 yılında Söğüt ve Domaniç'te beyliğini kurar. 1324 yılınsa ilk Osmanlı parasını bastıran Osman Gazi, Türk hakanlarının geleneği olan at binmek, kılıç kuşanmak ve savaşçılıkta oldukça ustadır Osman Bey'in alperenlerinden olan Turgut Alp hakkında çok fazla bilgi olmamasına rağmen yer yer tarihi kaynaklarda adı geçer. Osman Bey tarafından Yarhisar'ın alınmasında önemli bir oynar ve İnegöl alınınca şehrin idaresi Turgut Alp'e verilir. Osman Gazi'nin vefatının ardından Orhan Gazi döneminde de görev alır. 1281'de doğan Orhan Gazi 1326'da babası Osman Gazi'nin vefatının ardından beyliğin başına geçer. Abdurrahman Gazi, Akça Koca ve Karamürsel gibi çok yetenekli komutanlara sahip olan Orhan Gazi birçok fetihte bulunur ve devletin merkezini Bursa'ya taşır.16 bin metrekare olarak Murad Hüdavendigar'a teslim eder. Lacivert dergi

Anadolu'yu Türkiye yapanlar

KAŞGARLI MAHMUT