Abdülhamid’in Yıldız Sarayı’na inşa ettirdiği fabrika

Yıldız Çini Fabrikası, esas adı ile Yıldız Çini Fabrika-i Hümûyûnu 1890 yılında kuruldu. Fabrikanın kuruluş hikâyesi ise oldukça ilginçti. O yıllarda en ünlü çini ve porselen işleri Fransa'nın Sevr Çini Fabrikası'ndan geliyordu. Bir gün Sevr'den gelen bir porselen bardağın bulunduğu masada, dönemin hükümdarı Sultan II. Abdülhamid ve Fransız elçisi toplantı halindeydi. Fransız elçi, bardağı çok beğendiğini söyleyince padişah da kendisinin de çok beğendiğini ve bunun Sevr yapımı olduğunu belirtti. Elçi, 'Hünkârım isterseniz buraya da bir Sevr inşa edelim' deyince, İstanbul'a bir çini fabrikası kurma düşüncesi ortaya çıktı. Bazı kaynaklara göre ise o yıllarda birçok ülkenin kendi sarayları bünyesinde çini fabrikalarının olması Osmanlı için de tetikleyici bir etken olmuştu. Başka bir düşünceye göre de sönmeye yüz tutmuş olan Anadolu'nun kadim sanatı çiniciliği canlandırmak için böyle bir yola gidildiğidir. Yıldız Çini Fabrikası, Sultan II. Abdülhamid'in emriyle Yıldız Sarayı'nın geniş bahçesine İtalyan mimar Raimondo d'Aronco'ya yaptırıldı. Fabrikanın yapımında kırmızı kesme tuğlalar kullanıldı. Fabrika 1890 yılında üretime geçmesinin ardından 1894 depreminde yıkıldı ve yeniden inşa edildi. 1985 yılında çıkan yangın da fabrikanın bazı bölümlerini tahrip etti. Ancak kısa zamanda onarılarak tekrar üretime geçildi. Fabrikanın kuruluş amacı ilk olarak saray ve çevresinin porselen ve çini ihtiyacını karşılamaktı. Ancak üretime başlamasının ardından etki alanı giderek büyüdü ve düşünülenin çok ötesine geçti. Yıldız Fabrikası, Fransız modeli esas alınarak kuruldu. Fabrikanın ilk müdürü ve birçok ustabaşısı da Fransız'dı. Bazı Türk ustaların da Fransız Sevr Fabrikası'na eğitime gönderilmesiyle Yıldız ürünlerindeki Fransız etkisi iyice belirginleşti. Tesisin ilk kalıpları ve her türlü malzemesi de Fransa'dan getirilerek Osmanlı topraklarında adeta bir 'Sevr Fabrikası' kurulmuş oldu. Fransız çinilerinde resim olarak ağırlıklı bir şekilde portre kullanıldığı halde, Türk çinilerin desenleri ekseriyetle çiçek, ağaç, Boğaz manzaraları ve İstanbul köşklerinden oluşur. Üretilen bazı ürünlerde padişah figürlerine rastlansa da bu hiçbir zaman ağırlık teşkil etmez. Yıldız Fabrikası ürünlerinde fabrikanın amblemi olan ay-yıldıza, eserin yapım yılının son iki rakamına ve bazı ürünlerde ise ürüne resim yapan ressamın imzasına rastlanır. Fabrikanın ürünleri arasında bol yaldızla süslenmiş tabak ve kâseler; her türlü aksesuar, tabak, bardak, küllük, sürahi ve yabancı ülkelere gönderilecek çeşitli hediyelikler yer alırdı. Bazı ürünler üretilmeden önce desen örneği padişahın beğenisine sunulur, onayı alındıktan sonra üretime başlanırdı. O yıllarda fabrikada nazır, dahiliye müdürü, müdür muavini, muhasebeciden müteşekkil yönetici kadronun dışında ustabaşı, ressam, çamurcu, kalıpçı, tornacı, fırıncı ve diğer ameliye işlerinde çalışan teknik ekip fabrikanın toplam kadrosunu teşkil eder. Yıldız Çini Fabrikası'nın üretimi, 1909 yılında II. Abdülhamid'in tahttan indirilmesiyle durma noktasına geldi. Çininin bir güzel sanat olması sebebiyle tesis, Müze-i Hümayun'a bağlı bir şekilde faaliyetine devam etti. Ancak eski üretimine geçmesi için de çalışmalar başlatıldı. Fakat bu düşünce gerçekleşmedi ve fabrika tamamen kapandı. 1911 yılında yeniden üretime başlayan fabrika o yıllarda yerli hammadde arayışına başladı. 1914 yılında Birinci Dünya Savaşı ile fabrika üretimini durdurur ve yeniden sessizliğe büründü. Dünya Savaşı ile beraber telefon ve telgraf bağlantılarını sağlamak üzere 'fincan' ihtiyacı oluştu ancak ürünün ve hammaddesinin ithali çok zordu. Bu sebeple yerli hammadde arayışları başladı. Kaolin, kum, feldspat, kuvars gibi hammaddeler İstanbul'da ve Anadolu'da tespit edildi ve üretim artık yerli hammaddeyle yapılmaya başlandı. Savaşın ardından 1920 yılında tekrar kapanan fabrika 1939 yılında tamamen tasfiye edildi ve artakalan mallar müzayede usulüyle satıldı. 1959 yılında ise fabrika Sümerbank'a devredilerek yeni ismi olan 'Sümerbank Yıldız ve Porselen Sanayi Müessesi' adı ile çini dünyasına tekrar merhaba dedi. Yıldız Çini Fabrikası günümüzde Yıldız Çini ve Porselen Sanayi Müessesesi adı ile Yıldız Sarayı bahçesinde TBMM Saraylar Daire Başkanlığı'na bağlı olarak fabrika görünümlü müze şeklinde imalatına devam ediyor.

Abdülhamid’in Yıldız Sarayı’na inşa ettirdiği fabrika

KURULUŞ HİKAYESİ OLDUKÇA İLGİNÇ