Abdülaziz’in Avrupa’ya seyahatine eşlik eden Werner’in İstanbul anıları

Franz Xaver Werner, Alman bir baba ile Avusturyalı bir annenin çocuğu olarak 1835 yılında Viyana'da doğdu. Kırım Savaşı sırasında birliğinden kaçarak Osmanlı Devleti'ne iltica eden Werner, hayatının geri kalanını Osmanlı ordusunda görevli olarak geçirdi. Gençlik yıllarında dedesi Walentin Werner'den 1790 yılında Türklerle girilen savaşın anılarını dinleyen Werner, orduda Gâvur Alayı diye anılan birliğe katıldı. Kırım Savaşı sonrası ordudan ayrılarak Hariciye Nezareti'nde görev aldı. Balkanlarda umumi komiser olan Kemal Bey'le Mostar'ı ve Srebrenitsa'yı ziyaret etti. Almanca, İtalyanca, Farsça ve Fransızca ile birkaç yılda öğrendiği Türkçe sayesinde Nezaret'te tercüman oldu. Türkçeyi o kadar iyi öğrendi ki, divan şiirinden Almancaya çeviriler bile yaptı. Artık Murad Efendi olarak anılmaya başlayan yazar, diplomatik stajını Tercüme Odası'nda yaptı. Sadaret'te de bir süre görev aldıktan sonra 1860 yılında tekrar Hariciyeci oldu. Çeşitli görevler sebebiyle Sicilya, Korfu, Kıbrıs, Manastır, Bükreş, Selanik ve Manastır'da bulundu. Bir yandan da edebiyatla uğraşan Werner, ilk şiirini Tercüme Odası'nda görevliyken yazdı. Görevli bulunduğu yerlerde kısa sürede kendisini sevdirebilen biri olan Murad Efendi, edebiyat çalışmalarını da bir yandan sürdürdü. Görevli olduğu Temeşvar şehrinde, aktrist Henriette Ebel'le evlendi. 1867 yılında Sultan Abdülaziz'in Macaristan ve Avrupa seyahatlerinde hazır bulundu. Aynı yıl Klange aus dem Osten ismini verdiği şiir kitabı yayımlandı. Bunu 1871 yılında III. Selim adlı trajedisinin yayımlanması takip etti. Dresden'de vazifeli olduğu sırada diplomatik görevinden çok edebiyat çalışmalarına ağırlık verdi. 1877 yılında birçok şiiri yayımlandı. Tam da Türk-Rus Savaşı sırasında, dünyanın gözünü Osmanlıya çevirdiği günlerde Türkiye'yi, temsil ettiği Osmanlı idaresini ve İstanbul'u anlattığı Türkische Skizzen isimli kitabı neşredildi. Orada da aristokrat ve bürokratlardan oluşan bir edebiyat mahfili teşkil etti. İsveç'te kendini o kadar çok sevdirdi ki, Osmanlı idaresi bazı bölgelerdeki temsilciliklerini kapatmaya karar verince İsveç kralı, İstanbul'daki maslahatgüzarlığını elçilik seviyesine yükseltip, onun Stockholm'de kalmasını sağladı. 8 Eylül 1881 tarihinde, İstanbul'dan hep hayal ettiği Berlin Büyükelçiliği'ne terfi ettiğini haber veren mektup ulaştı; ancak 12 Eylül 1881 günü çalışma masasında 'Que Dieu me pardonne' (Tanrım beni affet) notu yazılmış halde ölü bulundu. Den Haag'daki Katolik mezarlığına defnedildi. Franz Xaver Werner, kaleme aldığı anılarında İstanbul'dan şu sözlerle bahsetmişti: 'Osmanlıların yaşamında suyun nasıl bir anlamı olduğunu bilenler, sakaların da ne kadar önemli olduklarını hemen anlayacaklardır. Gömleklerinin çuval bezinden, yeleklerinin kaba deriden olması yaptıkları işin değerinden hiçbir şey kaybettirmez. Sırtlarına astıkları tulumdan kim oldukları hemen anlaşılır. Çok sık yaşanan ve İstanbul gazetelerinden bir sütununu sürekli işgal eden yangın felaketlerinde sakalar da görev alır. Bekçilerin sopalarının demir ucu kaldırımı döver ve 'yangın var!' naraları İstanbul sokaklarında yankılanırken ve sokak köpeklerinin hep bir ağızdan başlayan gürültüsü ortalığı ayağa kaldırırken, tulumbacılar omuzlarına astıkları hortumlarla bağırıp çağırıp önlerine çıkan her şeyi devirerek olay yerine koştururken sakalar da sessizce ama en az tulumbacılar kadar yararlı olan işlerine koyulup sokak çeşmelerinin ve su depolarının başını tutup tehlike bölgesine gerekli olan tulumbayı taşımaya başlarlar. İstanbul gibi büyük bir şehir ve ayrıca Batı ticaretinin büyük merkezlerinden birisinde yük ve eşya arabalarının bilinmemesi, bilinse bile sokakların konumundan dolayı araba kullanılmasının imkânsız olması nedeniyle insan gücüne dayalı taşımacılığın yaygınlaşması elbette bir zorunluluktur. Acaba doğa akıllı bir öngörüyle hamallara özgür bir güç mü verdi; yoksa hamallar dar, dolambaçlı ve yokuşlu sokaklarda var olma savaşı verirken mi böylesine güçlendiler? Gerçek şu ki, dört hamalın taşıdığı yük, iki Pinzhau atının taşıdığı yüke yakındır. Türkler için söylenenler arasında doğruluğu kanıtlanmış az sayıdaki deyimlerden biri olan 'Türk gibi kuvvetli' sözü, belki de hamalların bu olağanüstü güçlerinden gelmiştir. Tek bir hamal öyle bir yük taşır ki, bunlar başka yerlerde kimsenin el arabası yardımı olmadan yerinden bile kıpırdatamayacağı sandıklara benzer ve hamallar böyle yükleri taşımak için sadece samanla doldurulmuş bir arkalık kullanırlar. Bu arkalığın üzerine konulan yükle mitolojide yerküreyi omuzlarında taşıyan Atlas'ın tasvirlerini andırırlar.'

Abdülaziz’in Avrupa’ya seyahatine eşlik eden Werner’in İstanbul anıları

FRANZ XAVER WERNER KİMDİR?