9'uncu yüzyıldan günümüze Müslüman mirası üniversiteler

'Beşikten mezara kadar ilim öğreniniz' Hadis-i Şerif Üniversiteye başvuran öğrenci sayısı her geçen gün artıyor. Bu yıl üniversitelerin örgün lisans ve önlisans programlarına 710 bin 982 aday yerleşti. Geçtiğimiz çağlarda, ilim öğrenme isteği özellikle Müslümanlarda ilahi bir güçten temelini alıyordu. Allah'ın Kur'an-ı Kerim'de buyurduğu, Resul-i Ekrem'in hadis-i şeriflerle öğütlediği bir konuydu ilim aramak, gözlem yapmak ve düşünmeye teşvik etmek. Bu özellik, İslam dünyasının dört bir yanında camilerde, mekteplerde, hastanelerde, rasathanelerde ve akademilerde ileri düzeyde derslerin tahsili demekti. Geçmişte İslam coğrafyalarında ilköğrenimini tamamlayan öğrenciler, okula devam ederek Arapça ve şiir, mantık, cebir, biyoloji, tarih, hukuk ya da ilahiyat eğitimi alabiliyorlardı. Bunlara ek olarak, bilimsel akademilere de rastlanıyordu. Okul ve üniversite eğitimi arasında benzer bazı yönler bulunuyordu. Her iki eğitim de camide ve camilerin bulunduğu, bir yaşam kompleksi olarak tanımlayabileceğimiz külliyelerde başlıyordu. Arap kültüründe dini uygulama mekânıyla yükseköğrenim mekânı, birbiriyle bir bütündü. Başka kültür ya da dillerde bunun bir örneği bulunmuyor. Camilerle özdeşleşen Müslüman külliyelerinden bazıları, dünyanın en eski üniversiteleri olarak tanınıyor. Bu meşhur üniversitelerden birisi, kuruluşundan bin üç yüz yıl sonra dahi eğitimine devam eden El-Ezher Üniversitesi'dir. Mısır'da yükseköğrenimin odağı olan El-Ezher, her dönemde en seçkin aydınları kendisine çekmiştir. Bu üniversite, çok eski olması kadar, mezun ettiği önemli kişiliklerle de ünlüdür. Görmenin nasıl gerçekleştiğini keşfeden İbnü'l Heysem burada uzun süre yaşamış, 14'üncü yüzyılın önde gelen sosyoloğu İbn Haldun burada ders vermiştir. İlimle hemhal olmuş bir başka külliye de Fas'ın Fes şehrindeki Karaviyin'dir. Bu üniversite, İdrîsîlerin yönetimi döneminde, 841 yılında, dindar bir kadın olan Fatıma El Fihrî tarafından cami olarak yaptırıldı. İyi eğitim görmüş bir kadın olan Fatıma, başarılı bir işadamı olan babasından büyük bir miras kalması üzerine bu servetin tamamını Fas'taki halkın ihtiyaçlarına uygun bir cami/üniversite yaptırmak için kullanmaya söz verdi. İnşaat öncesinde, binanın yapımında kullanılacak malzemenin tamamının aynı ülkeden getirilmesini şart koşan Fatıma, projenin başlamasından tamamlanmasına kadar her gün oruç tutacaktı. Fatıma El Fihrî, mensubu olduğu topluma bir eğitim merkezi kazandırmak istemişti. Bazı ulu camiler gibi, Karaviyin de kısa sürede gelişerek din ve siyasetin öğretildiği ve tartışıldığı bir yere dönüştü. Burada verilen derslerin kapsamının başta tabiat bilimlerinde olmak üzere kademeli olarak genişletilmesiyle birlikte, tarihin ilk üniversitelerinden biri unvanını alan bir merkez ortaya çıktı. Üniversite oldukça iyi bir donanıma sahipti. Başta 'muvakkithane'de bulunan usturlaplar olmak üzere astronomi aletleri, kum saatleri ve zamanı hesaplamakta kullanılan diğer aletler ile mücehhezdi. Astronominin yanı sıra Kur'an ve ilahiyat, fıkıh, kelam, şiir ve nesir, mantık, aritmetik, coğrafya ve tıp eğitimi veriliyordu. Ayrıca dil bilgisi, İslam tarihi, kimyasal elementler ve matematik alanlarında dersler mevcuttu. Derslerdeki bu çeşitlilik ve öğretim kalitesinin yüksekliği, dünyanın dört bir yanından bilim insanlarını ve öğrencileri buraya çekiyordu. Üniversitelere yapılan başvuru sayısı o kadar fazlaydı ki, günümüzde olduğu gibi, bir öğrenci seçme sistemi uygulanmak zorundaydı. Aranan şartlar arasında Kur'an-ı Kerim'in tamamının öğrenilmesi ile iyi derecede Arapça ve fen bilgisi yer alıyordu. Bu cami 'üniversitelerine' başka ülkelerden de öğrenciler geliyordu. Mesela Bağdat'ın ünlü Abbasi üniversitelerinde tıp, ilaçbilim (farmakoloji), mühendislik, astronomi ve diğer dersleri, Suriye, İran ve Hindistan'dan öğrenciler tedris ediyorlardı. Aynı şekilde, Kahire'de El-Ezher Üniversitesi'nde okuyan öğrenciler arasında da Mısırlıların yanı sıra çok sayıda yabancı öğrenci yer alıyordu. Kalacak yer tahsis edilen ve bu yerlerin sorumluluğunu üstlenen öğrenciler, ücretsiz yemek imkânından da faydalanıyordu. Bütün büyük konaklama birimlerinde ayrıca kütüphane, mutfak ve tuvalet bulunmaktaydı. Öğrencilere yapılan maddi destek, eğitim paketine dâhildi. Fas'taki Karaviyin Camii Üniversitesi'nde okuyan öğrenciler günümüzdeki uygulamanın aksine, yemek ve konaklama giderlerini karşılamak üzere maddi destek alıyorlardı. Bütün bu imkânlar zengin ailelerin yaptığı bağışlardan karşılanıyordu. Öğrenciler, her biri 60 ila 150 öğrenciyi barındıran iki ve üç katlı yurt benzeri yapılarda kalıyorlardı. Tüm iyi üniversiteler gibi, bu üniversiteler de on binlerce kitabı ihtiva eden etkileyici birer kütüphaneye sahiptiler. Öğretim, halakatü'l ilm, halaka ya da halka adlarıyla bilinen çalışma grupları halinde yapılıyordu. Bu çalışma grupları öğretmenin karşısında yarım daire şeklinde oturan öğrencilerden oluşurdu. Bir saygı gösterisi olarak, misafir âlimlerin hocanın yanına oturmasına izin verilir, çoğu halkada misafirlere ayrılmış bir bölüm daima bulunurdu. Kahire yakınlarındaki Amr Camisi'nde aynı anda 40'tan fazla halka kurulurken, Kahire'nin merkez camisinde 120 halka ders talimi için toplanırdı. Dersler zor olurdu; özellikle tıp eğitimi oldukça meşakkatliydi. Tıp bölümünün sınavları diğer alanlara kıyasla daha zor ve uzundu. Geçer notu alamayan tüm öğrenciler resmi olarak yetersiz ilan ediliyor, bu durumdaki kişilerin tıp ile iştigal etmesine kesinlikle izin verilmiyordu. Lisans eğitimi alan hukuk öğrencilerinin başarılı olanları hocaları tarafından öğretim görevlisi olarak seçilirdi. Lisansüstü eğitimin belirli bir süresi olmayıp, yalnızca öğretim görevlisi seçilenler bu eğitime devam edebilirdi. Öğrenci kendi kürsüsünü elde edene kadar yirmi yıl gibi bir süre geçebilirdi. Hukuk öğrencileri yetkinlik belgesi ve ruhsat almadan mesleklerini icra edemezdi. İcazet olarak bilinen bu belgenin üniversite lisans diplomasının, yani baccalareusun kaynağı olması muhtemeldir. Paris Üniversitesi'nin diploma sisteminde ilk kez 1231 yılında Papa IX. Gregorius tarafından kullanılan baccalareus kelimesinin, Müslümanların kullandığı Arapça unvanın Latinceleşmiş hali olması ihtimali bulunur. 'Başka birisinin yetkisiyle öğretme hakkı' anlamına gelen bihakkü'r-rivaye ifadesi icazetlerde, yani diploma belgelerinde altı yüzyıl boyunca kullanılmıştır. Mezun olan öğrencilere verilen bu belgenin kelime anlamı 'öğretme yetkisi'ydi. Müslümanlar yükseköğrenimi kurumsallaştırmıştı. Giriş sınavları, zorlayıcı final sınavları, diploma belgeleri, çalışma halkaları, uluslararası öğrenciler ve hibeler mevcuttu. Aslına bakılırsa, o dönemin 'üniversiteleriyle' günümüz üniversiteleri arasında öğretim usulleri bakımından dikkate değer bir benzerlik bulunur. Zira o dönemdeki Müslümanlarda da bugünkü gibi üniversite öğrencilerine özel dersler, bilimsel yeterlik ödülleri, burslar, hitabet ve şiir yarışmaları bulunuyordu. İslam dünyasının en güney noktasında, Timbuktu'da bulunan Sankore Üniversitesi, Mali, Gana ve Songay'ın ilim ve eğitim merkeziydi. Bilge bir insan olan Timbuktu baş kadısı Akıb bin Mahmud bin Ömer tarafından 989 yılında kurulan Sankore Camisi'nin geliştirilmesiyle doğmuştu. Caminin iç avlusunun boyutları Kâbe ile bire bir aynıydı. Daha sonra varlıklı bir Mandika hanımefendisinin desteğiyle, Sankore Üniversitesi dönemin önde gelen eğitim merkezlerinden biri haline geldi. Hızla gelişen bu okul 12'inci yüzyıl itibariyle yirmi beş bin öğrenciye sahip olmuştu. Yüz bin nüfusa sahip bir şehir için bunun ne kadar büyük bir rakam olduğu son derece açıktır. Üniversite bünyesinde merkezi bir idare yerine, her biri kendi yöneticisine sahip birden fazla yüksekokul bulunuyordu. Açık avlularda yapılan dersler Kur'an-ı Kerim, İslam araştırmaları, hukuk, edebiyat, tıp ve cerrahi, astronomi, matematik, fizik, kimya, felsefe, yabancı dil ve dilbilim, coğrafya, tarih ve sanat gibi alanları içeriyordu. Burada öğretilen dersler saf entelektüel alanlarla sınırlı olmayıp öğrencilere ticaret, iş ahlakı gibi uygulamalı konularda da eğitim veriliyordu. Bu mekânlarda işletme, marangozluk, tarım, balıkçılık, inşaat, kunduracılık, terzilik ve denizcilik öğretilmekteydi. Bugünkü doktoraya denk gelen ve icazet ismi verilen en yüksek diploma, elde edilmesi yaklaşık on yıl süren, eserleri dünya çapında tanınan âlim ve bilim insanları üreten bir sürecin meyvesi olurdu. Doktora tezine, 'mektup' anlamına gelen Risale adı verilirdi. Bugün halen Müslüman üniversitelerinin ve ilahiyat merkezlerinin birçoğunda doktora tezi için hala Risale ifadesi kullanılmır. Mezuniyet töreni sırasında öğrenciler, Allah'ın adını ve nuru, ilmi, edebi ve ahlaki değerleri simgeleyen geleneksel tarzda sarık takarlardı. Bu mezunlar bilgilerinin enginliğiyle tanınırlar ve profesör olarak tüm İslam topraklarında eğitim verirlerdi.

9'uncu yüzyıldan günümüze Müslüman mirası üniversiteler

İLMİ ÖĞÜTLEYEN DİN: İSLAM