20 maddede Osmanlı'nın Harem teşkilatı

Akkadça'dan Arapçaya geçmiş bir kelime olan Harem, 'korunan, mukaddes şey ve yer' manasına gelir. Evlerde kadınların erkeklerle karşılaşmadan günlük hayatlarını sürdüreceği bölüme Harem denir. İslamiyet'ten önceki dönemlerde Ortadoğu'da kurulmuş devletlerde ve İran'da Harem kurumuna rastlanır. Harem, Müslüman toplumlara mahsus bir kurum değildir, dünyanın her tarafından değişik din ve medeniyetlerde Harem'e rastlanılır. İslamiyet'ten sonra devlet başkanlarının saraylarında Harem, Emeviler zamanında ortaya çıktı. Abbasiler döneminde saray teşkilatının gelişmesine paralel olarak Harem de kurumlaştı. Harem teşkilatı daha sonra Selçuklular, Harezmşahlar, Memlukler gibi İslam devletlerinde de aynı yapı üzerinde devam ederek Osmanlı İmparatorluğu'na intikal etti. Harem teşkilatının ilk yılları hakkında fazla bir bilgimiz bulunmuyor. Orhan Gazi devrinde devletin teşkilatlanmasına paralel olarak Harem teşkilatının ilk çekirdeği atılmış olmalıdır. Çelebi Sultan Mehmed devrinden (1413-1421) itibaren Osmanlı sarayında Harem ağalarının görülmeye başlanması Harem'in gelişiminde önemli bir noktadır. Fatih Sultan Mehmed zamanında devlet ve saray teşkilatının oluşmasına paralel olarak Harem-i Hümayun da teşkilatlandırıldı. III. Murad'la birlikte Harem halkının sayısı arttı ve Harem büyüdü. Harem-i Hümayun, padişahın evi ve bir eğitim kurumudur. Osmanlı sarayı üç bölümden oluşur: Harem, Birun ve Enderun. Harem-i Hümayun, Harem'le birlikte Enderun'u içerisine alır. Enderun, Osmanlı İmparatorluğu'nun erkek yöneticilerinin yetiştiği üst düzey bir okuldu. Harem ise kadın yöneticilerin yetiştiği bir mektepti. Osmanlı haremi, tarih boyunca herkesin ilgisini çeken bir yer olmuştur. Haremin esrarlı havası, harem yöneticileri olan Darüssaade ağalarını (kızlarağası/harem ağası) da içine alır. Harem ağaları, devlet işlerinde önemli rol oynarlardı. Harem ağalarının hepsi hadım olduğu için kendilerine hadım ağları da denilirdi. Sultanın hatt-ı hümayunu, yani kendi el yazısıyla göreve tayin edilen Harem ağalarına, padişahın huzurunda samur kürk giydirilirdi. Osmanlı İmparatorluğu'nun büyümesine paralel olarak, saray teşkilatı da gelişti ve Çelebi Sultan Mehmed devrinden (1413-1421) itibaren Osmanlı sarayında Harem ağaları görülmeye başlandı. Hacı Beşir Ağa, en ünlü kızlarağasıdır. Küçük yaşta Afrika'dan siyahi bir köle olarak İstanbul'a getirilmiş ve Kızlarağası Yapraksız Ali Ağa'nın yanına verilmişti. Beşir Ağa, Yapraksız Ali Ağa'nın yanında yetişip çeşitli görevlerde bulunduktan sonra padişah musahibi oldu. Beşir Ağa, 1705'te saray hazinedarı olmuş fakat 1713'te Kıbrıs'a sürülmüştü. Kıbrıs'tan Mısır'a, ardından da Hicaz'a sürüldü, ancak bir müddet sonra hacıların işleriyle ilgilenen şeyhülharemlik görevine tayin edildi. Beşir Ağa 1717'de İstanbul'a döndü ve III. Ahmed'in kızlarağası oldu. III. Ahmed'in kızlarağası oldu. III. Ahmed, 1730'da Patrona Halil İsyanı ile tahttan indirildikten sonra yerine geçen I. Mahmud, Beşir Ağa'yı görevinde bıraktı. Beşir Ağa, I. Mahmud üzerinde etkili olarak, dönemin devlet adamlarının tayini ve devlet işlerinin yönlendirilmesinde önemli bir rol oynadı. 16'ncı yüzyıla kadar Osmanlı sarayındaki kadınlar, ön planda değillerdi. Kanuni Sultan Süleyman'ın eşi Hürrem Sultan ve kızı Mihrimah Sultan öne çıkan ilk saray kadınlarıdır. Hürrem Sultan'ın Kanuni'nin ilk eşi olan Mahidevran'ı Manisa'ya göndertmesi, Şehzade Mustafa'yı öldürtmesi, Rüstem Paşa'yı veziriazam yaptırtması Harem'in bu dönemde devlet işlerinde oynadığı aktif role işaret eder. Kanuni'den sonra II. Selim zamanında Nurbanu Sultan ve III. Murad zamanında Safiye Sultan devlet yönetiminde aktif rol oynadı. Cariye kadın köle demektir. Osmanlı padişahları 16'ncı yüzyıldan itibaren, bir iki istisna dışında, Harem'e alınan cariyelerle evlenmişlerdir. Osmanlı sarayındaki cariyeler, Kırım Tatarlarının Ukrayna, Rusya ve Polonya akınları sırasında ele geçirip gönderdikleri ya da Kuzey Afrika'daki Türk korsanlarının ele geçirdikleri esirlerden oluşurdu. 19'uncu yüzyılda hanedana ve halifeye bağlılıklarını göstermek için ise Çerkes ve Kafkaslar'daki diğer Müslüman toplulukların asil aileleri kızlarını saraya gönderdiler. Osmanlı sarayındaki cariyelerden güzelliği ve zekâsıyla öne çıkanlar padişahın gözüne girip erkek çocuk sahibi olduktan sonra valide sultanlığa kadar yükselebilirlerdi. Valide Sultan, yani padişah anneleri Harem'in yöneticisidir. Osmanlı padişahları II. Bayezid zamanına kadar Bizans'tan, Balkan prensliklerinden Germiyanlı, Candarlı, Karamanlı ve Dulkadirli gibi Türk beyliklerinden kız almış, ülke içerisinde köklü bir Türk ailesinin kızları ile evlenme yoluna da gidilmemişti. II. Bayezid, Karamanoğulları'ndan Hüsnüşah ve Dulkadiroğullarından Ayşe Sultan'la evlenmişti. Sultan, ayrıca birçok cariye de almıştı. II. Bayezid'den sonra Anadolu'daki Türk beyliklerinin sona ermesi ve Harem-i Hümayun'un da iyice kurumlaşması ile birlikte padişah ve şehzadelerin sadece cariyelerle evlenmesi âdet haline geldi. Padişahlar, II. Osman ve Sultan Abdülmecid istisna olmak üzere Türk kızlarıyla evlenmediler. Padişahların imparatorluktaki Türk ümerasının kızlarıyla evlenmemelerindeki faktörlerden birisi de hanedana dayanan yeni güç odağı yaratmamaktı. II. Bayezid devrinden itibaren hükümdarların cariyelerle evlenme geleneği oluşmaya başladı. Cariyelerle evlenme geleneğini ilk defa bozan II. Osman oldu. O, Şeyhülislam Esad Efendi ve Pertev Paşa'nın kızları ile evlendi. Ancak padişahın saray dışından, cariye olmayan ve hür doğmuş Türk kızlarıyla evlenmesi halk ve devlet adamları tarafından hoş karşılanmadı. O bu davranışı ile bir geleneği yıkıyordu. Oysa Osmanlı statükocu bir devlet idi ve gelenek haline gelmiş bir durumun değişmesine iyi gözle bakılamazdı. Bu evliliklere kızını aldığı Şeyhülislam Esad Efendi dahi karşı çıkmıştı. Genç padişahın bu evlilikleri, hanedanın bilhassa soylu kadınlarla nikâh kıymaktan kaçınma geleneğinden şiddetli bir kopuş olmuş, ancak daha sonraki hükümdarlar tarafından devam ettirilmemiştir. İlk dönemlerde hükümdar kızlarına hatun denirken, Fatih'ten itibaren sultan denilmeye başlanmıştır. Şehzâdelerde sultan ifadesi isimlerinden önce kullanılırken kızlarda isimlerinden sonra kullanılırdı. Şehzadelerin sancaklara çıktıkları dönemlerde çocuk sahibi olmalarına izin verildiği için doğan kız çocukları da babalarının bulunduğu sancaklarda büyütülürdü. Topkapı Sarayı tam manası ile kurumsallaştıktan sonra ise sultanlar burada ikamet etmeye başladı. Yeni doğan bir sultanın doğumunu İstanbul halkına duyurmak için toplar atılır ve şenlikler yapılırdı. Yeni doğan sultana ve annesine ayrı bir oda tahsis edilir ve çocuğun bakımı için de dadı, sütnine, kalfa ve cariyeler görevlendirilirdi. Sultanın ilk eğitimini annesi verir ve oyun oynamak için dışarı çıkacağı zaman yanında muhakkak dadısı bulunurdu. Okuma çağına gelen bir sultan padişah iradesiyle derse başlardı. Bed-i besmele ayini denilen bu derse başlama merasimine padişahlar da bizzat katılır ve bazen ilk Besmele'yi de padişah söylerdi. Dersler genelde şehzadelik dershanesinde verilirdi.

20 maddede Osmanlı'nın Harem teşkilatı

HAREM NEDİR? HAREM KELİMESİNİN ANLAMI…