20 görsel ile Osmanlı'da ticaret hayatı

Osmanlı Devleti'nin kurulduğu topraklar, doğudan ve batıdan gelen ticaret yollarının birleştiği yerdi. Bu nedenle Osmanlılar, kuruluş yıllarından itibaren, ticaretin gelişmesine önem verdiler. Ticaret, devlet tarafından teşvik edildi. Bu amaçla, ticaret eşyasından alınan vergiler, son derece düşük tutuldu. Osmanlı Devleti içinde, Osmanlı vatandaşlarının yanı sıra, yabancı ülkelerin tüccarları da ticaret yapabiliyordu. Ticaret yolları üzerindeki menziller arasında at, katır ve deve kervanlarının sefer yapmaları için gerekli imkan hazırlanmıştı. Osmanlı İmparatorluğu'nuna devlet piyasa mekanizmaları üzerinde oldukça sıkı bir denetim yetkisi vardı. Bu gibi uygulamalar, Osmanlı toplumunda, yoğun sermaye birikimini engellemiş, dolayısıyla da kapitalizmin gerektirdiği sınıflar arası mücadele bilinci ve dolayısıyla burjuvazi hiç oluşamamıştı. Osmanlı ticaretinin hizmet ettiği iktisadi prensipler,öncelikli olarak halkın ihtiyacının karşılanması, devletin işlerliğini ve etkinliğini sağlayacak olan geliri en çoklaştırma kaygısı son olarak kadimden beri uygulana gelen iktisadi politikaların ve rejimin devam ettirilmesidir. Osmanlı tebaası olan gayrimüslimlerin ticarette üstünlüğü ele geçirmeleri, 18'inci yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupalı devletlerin Osmanlı ticaretinde hâkim bir unsur haline gelmesiyle oluşmuştur. İmparatorluğun büyük ticari merkezlerinde bedestenden sonra çeşitli malların satıldığı ticaret hanları da bulunurdu. Bu tür hanlar genellikle bir malın alınıp satıldığı yerler olurdu. Ticaret hacminin fazla büyük olmadığı şehirlerde ise alışverişler pazarlarda yapılırdı. Kapalı pazar yerlerinin dışında, büyük şehirlerde, açık pazarlar da vardı. Yılın, ayın, haftanın belirli günlerinde kurulan bu açık pazarlar, bütün malların alıcı ve satıcılarını bir araya toplayan daha çok, geniş yer kaplayan maddelerin ve hayvanların satıldığı yerlerdi. Kasaba, köy ve küçük şehirlerde ise hafta pazarları kurulurdu. Buralarda köylüler ürettikleri, şehirli esnaf da kendi ürettikleri malları satardı. Yılda bir veya birkaç kez de belirli zamanlarda bir hafta on gün süren panayır adı verilen büyük pazarlar olurdu. Osmanlı İmparatorluğu'nda faaliyet gösteren her esnaf birliğinin bir piri vardı. Hz. İdris terzilerin, Hz. Yusuf saatçilerin, Hz. Davud demirci ve zırhçıların, Hz. Adem çiftçilerin, Hz. Muhammed ise tüccarların piri sayılırdı. Osmanlı idarecileri ticari merkezler ve yollar geliştirmeye, halkı tarım sahalarını genişletmeye ve ticaret hacmini artırmaya etmekteydi. Nitekim Osmanlılar, izledikleri siyasetle Bursa, Edirne ve İstanbul'u yani üç Osmanlı başkentini de önemli birer ticaret merkezi haline getirdi. Devletin temel ekonomik işlevi buydu, ancak her zaman devletin mali ve siyasi çıkarları ön plandaydı. Osmanlı'da Müslüman tebaanın ticaretle meşgul olmadığı, tüm dönemlerde yabancıların veya gayrimüslim vatandaşların ticaret sektöründe aktif olduğu kanısı doğru değildir. Örneğin, 1779-1781 yılları arasındaki deniz yoluyla yapılan iç ticaret kayıtlarına göre ,İstanbul'a deniz taşımacılığı yapan tüccarın %71,7'siMüslümanlardan, %24,5'i Hristiyanlardan, %3,8'i ise Yahudîlerden oluşuyordu. İstanbul'a taşımacılık yapan bu Müslüman tacirlerin %84,3'ü Türktü. Osmanlı İmparatorluğu'nun son zamanlarında çekilmiş 30 fotoğraf Halil İnancık, Osmanlı iktisadi zihniyetinin Ortadoğu'daki devlet ve toplum anlayışıyla yakından bağlantılı olduğu belirtir. Devletin ana amacı yönetenlerin gücünü pekiştirmek ve genişletmekti. Bunu sağlamanın yolu da zengin gelir kaynaklarına sahip olmaktı. Zengin gelir kaynakları da üretici sınıfı refaha kavuşturan şartların sağlanmasıyla oluşabilirdi. Bu yüzden devletin asli görevi bu şartları oluşturmak ve ayakta tutmaktı. Osmanlı Devleti'nin, Anadolu'da egemenlik alanını genişletmesi, egemen olduğu topraklarda güvenliği sağlaması ve liman şehirlerini ele geçirmesi, XIV. yüzyılın sonlarından itibaren dış ticaretin gelişmesini sağladı. I. Dünya Savaşı'na kadar Osmanlı dış ticaretini ahitnameler belirlemiştir. Osmanlı ilk olarak Cenovalılara (1352), ikinci olarak da Venediklilere Anadolu'da ticaret yapma hakkı tanımıştı. Bu ayrıcalıklar Avrupalı tüccarlara cazip geldiğinden,bunlar, özellikle İstanbul ve İzmir gibi limanlarda ticarethaneler kurmuşlar ve konsolosluklar açmışlardı.Bizans döneminde, İstanbul ticaretinin en önemli unsurlarından biri olan Latin kolonileri, fetihten sonrada denizaşırı ticareti yönlendiriyorlardı Türkçede bedesten olarak yerleşmiş bulunan kelimenin kökeni bezzâzistandan veya bezistandan geldiği ileri sürülmüştür. Bezzâz Arapça'da 'bez satan' demektir. Bez Kāmus Tercümesi'ne göre 'elbise, bez veya silâh, kılıç' anlamına gelmektedir *Bedestenler başta mücevher ve değerli taşlar olmak üzere müzeyyen koşum takımları ile değerli kumaşların da satıldığı yerlerdi. Osmanlı döneminde, kentin çarşısı veya daha genel bir anlamda kentin ticari merkezi, genellikle tek bir bölge olup, bedesten, han ve arastalardan oluşmaktaydı. Bedesten başlangıçta ahşap olarak yapılan mütevazi gözlerden ibaret dükkânların arasında, yani şehrin alışveriş merkezi ortasında kâgir kitlesiyle yükselen belirgin bir yapıydı. Böylece bedesten Türk şehirciliğinde ticaret bölgesinin özünü, çekirdeğini oluşturuyor, bütün alışveriş onun etrafında cereyan ediyordu. Çok hafif, ahşaptan ve pratik olarak kurulabilen malzemeden inşa edilen dükkân dizilerinin etrafını sarması, bazan bunların aralarında ticaret hanlarının da yapılması ile bedesten şehrin en canlı ticaret bölgesinin merkezi oluyordu. Bedestenler, çarşılardaki hanlardan ve kervansaraylardan faaliyet bakımından diğerlerinden ayrılırdı. Büyük ticaret yeri olan bedestenler; tekstil ve ender eşyaların bulunduğu yerlerdi. Dünyanın farklı yerlerinden getirilen mallarla doluydu. Evliya Çelebi, Seyahatnâme'sinde Galata Bedesteni'ni 'Bir kale gibi dört demir kapılı ve çatısı kurşunla örtülü kubbeli 200 dolaplı (dükkânlı) metin bir bedesten…' şeklinde tarif eder. 'Kural olarak bedestenli şehir, uluslar arası bir ticaret merkezidir.' Halil İnalcık'ın 1980 tarihli 'The Hub of The City: The Bedestan of Istanbul' başlıklı makalesinde bedesten yapısının belirlediği ticaret ve tacir türü tespit edilerek, bedestenin kentte üstlendiği işlevler, kentteki ticaret için önemi ve lonca ilişkisi ele alınarak, kentteki ticaretin merkezi olduğu vurgusunu yapmaktadır. Ayrıca İnalcık, bedesten yapısının o kentte uluslararası ticaretin varlığını belirttiği için, ancak önemli ve büyük şehirlerde var olduğunu, hatta Evliya Çelebi'nin Osmanlı kentlerini bedestenli kentler ve bedestensiz kentler olarak iki gruba ayırdığını belirtmiştir. Osmanlıda, kumaş, mücevher ve çeşitli kıymetli eşyaların alım satımının yapıldığı, eşit büyüklükte kubbelerle örtülü, bir çeşit kapalı çarşı olup bu yapıların ilk örneklerine 13. yüzyıl başlarında Anadolu'da rastlanmıştır. Anadolu'da bilinen ve bugün hala kullanımda olan en eski Bedesten Kahramanmaraş'tadır. Bedestenler aynı zamanda, kentteki ticaret yaşamını yönlendiren yarı resmî kuruluşlardır ve bedestenin çevresine yerleşen dükkânların da belirli bir sıralanma biçimi vardır: Sattıkları malın değeri ne kadar yüksek ise, dükkânların yeri de bedestene o kadar yakındır. Bulundukları şehrin ticaretinde, bedestenlerin hep özel görevleri olmuştur. Örneğin, ipek ve ipekli kumaş satıcılarının etkin olduğu Bursa'da, ipek alım satım fiyatlarını, bedesten tüccarları belirlerdi. Bu yapıların içinde sandık, mahzen gibi korunaklı ve kilitlenebilir bölmeler vardır. Halk para, mücevher, altın ve gümüş eşya gibi değerli mallarını buraya getirerek, kiraladıkları bölmelerde saklardı. Ayrıca esnaf loncalarına ait defterler ve mahkeme kayıt defterleri gibi resmi belgeler de bedestende muhafaza edilirdi. Bu kasaların iki anahtarı bulunur, biri bedesten muhafızına diğeri ise kiralayan kişiye verilirdi. Bedestenlerin kâgir ve sağlam yapılar olması, ahşap dükkânların dehşet verici bir âfet halinde yayılan yangınlarda yok olması göz önüne alınarak hiç değilse değerli malları koruyabilmek bakımından daha emniyetli olmalıydı. Bu sebeple kale gibi sağlam, taştan yapılmış duvarları bulunurdu. Buralarda tüccarların kıymetli malları dışında çarşı esnafının, tüccarların kasaları, evrakları, defterleri, yakın tarihlere gelinceye kadar önemli bir sosyal müessese olan esnaf ve zanaatkâr loncalarının belgeleri muhafaza ediliyordu. Her bedesten de onu korumakla yükümlü 12 kişilik bir koruyucu ekibi vardı. Bunlara bölük başı denirdi. Osmanlı'da bedestenler padişah fermanı ile kurulabilirdi. Ayrıca burada fiyat belirleyen, vergileri tahsil eden resmî görevliler bulunurdu. Böylece malların değerlerinin kontrol dışı artmasına, karaborsaya izin verilmezdi. Bu çarşılar, insanların ayrıca diğer ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri şadırvan, mescit, kıraathane, çayhane, berber, han ve hamam gibi yerleri de bünyelerinde bulundururdu. Bir şehirde birçok tüccar ve esnaf-zanaatkâr hanı olduğu halde yalnız bir bedesten vardı. Bu genellemenin tek istisnası imparatorluğun başşehri olan İstanbul'dur. Burada ikisi şehrin merkezinde, biri de Galata'da olmak üzere üç bedesten inşa edilmiştir. Her ne kadar Evliya Çelebi başka birkaç büyük şehirde daha iki bedesten bulunduğunu yazmakta ise de bunun ne derecede doğru olduğunu tesbit etmek zordur. Çünkü bu şehirlerde günümüze yalnız bir bedesten gelmiştir.

20 görsel ile Osmanlı'da ticaret hayatı

OSMANLI'DA TİCARET