Urartu Krallığı’nın Van Gölü’ne mirası: Ayanis Kalesi

Urartu Kralı II. Rusa tarafından Van Gölü'ne hakim bir tepede kurulan Ayanis Kalesi, süslemeleri, mimari yapısı ve kalıntılarıyla Urartular dönemine ait önemli bilgiler sunuyor. Yaklaşık 2 bin 700 yıl öncesinden bugüne ulaşan süslemeleri, kerpiç duvarları, taş işlemeleriyle dikkati çeken Urartu yapılarından Ayanis Kalesi'nde 30 yıldır kazı çalışmaları yürütülüyor. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Işıklı başkanlığındaki 37 kişilik ekip tarafından sürdürülen kazılarda Urartuların yönetim yapısı, mimarisi ve inançlarıyla ilgili önemli bulgulara rastlandı. Kentin Urartu dönemine ait önemli eserlerinden Ayanis Kalesi'nin kazı ve restorasyon çalışmalarının ardından turizme açılması hedefleniyor. Tuşba Belediyesi tarafından tren raylarında kullanılan kalasların geri dönüşümüyle yapılan patika yolla ulaşımın sağlandığı kaleyle ilgili açıklama yapan Prof. Dr. Işıklı, hayatının büyük bir kısmını Urartu tarihi ve kültürünü araştırmakla geçirdiğini söyledi. Işıklı, Urartu kaleleri içerisinde Ayanis Kalesi'nin çok önemli bir yere sahip olduğunu ve bugüne kadar çok iyi korunduğunu ifade etti. Kazılarda başta Kültür ve Turizm Bakanlığı olmak üzere Tuşba Belediyesi ve birçok kurumdan destek aldıklarını belirten Işıklı, 'Kaledeki zengin arkeolojik veriler, 30 yıldır süren kazılarla bilim dünyasına, Urartu arkeolojisine sunulmakta. Kale çok eşsiz manzaraya sahip bir yere kurulmuş. Karşıda Süphan Dağı ve Van Gölü yer almakta. Urartu Kralı II. Rusa kaleyi kurarken bu kriterleri göz önünde bulundurmuş.' dedi. 'Kazıları Haldi Tapınağı etrafında yoğunlaştırdık' Işıklı, Urartu kalelerinin genelde geniş ovalara hükmeden yerler ve önemli yollar üzerinde olduğunu dile getirerek şöyle konuştu: 'Ayanis Kalesi diğer kalelerin aksine eşsiz bir manzaraya sahip. Bunun nedeni de karşıdaki Süphan Dağı'dır çünkü bu dönemde Süphan Dağı tanrılaştırılmıştır. Bu özel konum, hem dinsel açıdan hem de lojistik açıdan özel bir noktada olan Ayanis Kalesi'nin kale olarak ayakta kalmasını sağlayan önemli faktörlerdendir.' Bu yılki kazıları ağırlıklı olarak kalede bulunan Haldi Tapınağı etrafında yoğunlaştırdıklarını anlatan Işıklı, şunları aktardı: 'Tapınağın hemen arka tarafında çok büyük bir salon ve bezemeleri ortaya çıkarıldı. Bu yıl salonun son mekanlarını açmayı hedefliyoruz. Bunu tamamladıktan sonra buradaki çalışmalarımız büyük oranda bitecek. Büyük Anadolu Uygarlığı'nın bu zengin hazinesini, turizme ve insanlığın kültürel mirasına sunmayı amaçlıyoruz. Bunun için kapsamlı bir projemiz var. Gerekli desteklerle kısa süre içerisinde bu tapınak turizme kazandırılabilecek. Öbür taraftan restorasyon, koruma ve onarım çalışmalarımız kapsamlı olarak devam etmektedir. Bu yıl çalışmalarımız iki ay sürecek.' 'Kaleyi turizme açmayı planlıyoruz' Kültür ve Turizm İl Müdürü Muzaffer Aktuğ da önceki yıllarda yapılan çalışmalarda kalede bulunan tapınağın üstünün kapatıldığını anımsattı. Kalenin çevre düzenlemesinin yapılması için bu yıl çalışma başlattıklarını anlatan Aktuğ, şunları kaydetti: 'Kalenin güvenliği yapılan çalışmalarla artık çok iyi sağlanıyor. Ayanis Kalesi Urartulardan günümüze gelen önemli bir kalıntı. Buranın turizme kazandırılması için çalışma yürütüyoruz. Çevre düzenlemesi, tapınakla ilgili iş ve işlemlerin tamamlanmasıyla yakın bir zamanda kaleyi turizme açmayı planlıyoruz.' Ayanis Kalesi tarihi Ayanis Kalesi, M.Ö. 685 ve 650 tarihleri arasında Urartu Krallığı'nın başında bulunan kral II. Rusa tarafından inşa edilmiştir. Yapılan arkeolojik değerlendirmeler ve dendrokronolojik çalışmalara göre Ayanis Kalesi M.Ö. 673-72 tarihlerinden hemen sonra yapılmıştır. II.Rusa inşa ettirdiği bu kaleye 'Süphan dağının karşısındaki Rusa kenti' anlamına gelen (Rusahinili-Eiduru-kai) adını vermiştir. Kale'de 1989'dan itibaren E.Ü. Edebiyat Fakültesi Önasya Arkeolojisi Bölümü'nden Prof. Dr. A. Çilingiroğlu başkanlığında bir ekip tarafından kazılar yürütülmektedir. Kazılar sonucu elde edilen mimari ve diğer küçük buluntular sayesinde kaleyi tanımlamak mümkün olmuştur. Bulunan çivi yazılı kitabesine göre, kale Argişti'nin oğlu Rusa tarafından M.Ö. 645-643 tarihleri arasında yaptırılmıştır. İki sur duvarıyla çevrelenmiş kalenin güneyinde giriş kapısı bulunmaktadır. Burada sur duvarları andezit taşı ile diğer kısımlarda kalker taşıyla örülmüştür. Üst kesimde payeli salon ve tapınak önemli bir yer tutmaktadır. Kapısı batıya bakan rizalitli tapınak diğerleri ile benzer özellikler taşımaktadır. Güneybatı kesiminde ise, birbiri ile bağlantı içerisinde küplerin yer aldığı, çok sayıda depo binası bulunmuştur. Kale, mimarisi ve küçük buluntuları yanında Urartu tarihinin son safhalarını aydınlatması açısından önem taşımaktadır. Ayanis kalesinde çeyrek yüzyıldır yapılan çalışmalar binlerce madeni ve diğer malzemelerden üretilmiş eser ortaya çıkarmıştır. Küpler, yazıtlar, bullalar ve tüm çanak çömlekler mekânsal dağılımları göze alarak incelenmiştir. Ayanis kazılarında elde edilen bu veriler Urartu dini merasimleri, kalenin ekonomik yapısı, günlük yaşamın nasıl olabileceğinin yanında Urartu sanatı ile ilgili etraflı bilgiler sunmuştur. Bütün bu özeliklerin yanında Ayanis Urartu kazıları, Urartu sanatında bilinmeyen aslan başlı kalkan, üzerinde 'şuri' kelimesi yazılı kılıç-mızrak, ilk kraliçenin adı, Babilce bir yazıt, 'Mısırmavisi' sentetik bir boya maddesi, çömlekçi çarkı, mühür baskılı çanak çömlekler ve taş kakma (intaglio) tapınak süslemeleri gibi birçok ilki de ortaya koymuştur. Bu verilere ulaşabilmenin temelinde depremle sona eren ve yağma edilmeyen bir kalenin kazılabilmesi yatmaktadır.