Süheyl Ünver’in İstanbul'un geçmişine ışık tutan hatıraları

Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver, Türk ilim, sanat ve kültür tarihimizin son yüzyılında iz bırakmış müstesna bir âlim ve sanatkârımızdır. Ülkemizde Tıp Tarihi araştırmalarının temelini attığı ve geliştirdiği gibi, hat, tezhip, minyatür ve mimarî eserlerimizin tesbitinde ve tanıtılmasında da olağanüstü gayret ve hizmetleri olmuş nâdide bir şahsiyettir. Arkasında bir insanın tek başına gerçekleştirmesi mucize sayılabilecek vüs'atte zengin bir miras bırakmıştır. Her şeyden önemlisi ise Süheyl Ünver bilgiyle hikmeti, ilimle ameli kimliğinde mezcetmiş örnek bir ilim adamı ve rehber bir hoca olarak tanınmıştır. Süheyl Ünver 17 Şubat 1898'de İstanbul-Haseki'de dünyaya gelmiştir. San'atkâr bir aileye mensup olan Süheyl Ünver'in annesinin babası Hattat Şevki Efendi'dir (v.1887). 1915 yılında Mercan İdâdîsi'ni ve 1920 yılında Dârülfünûn Tıp Fakültesi'ni bitirmiştir. Lağvedilinceye kadar Dârü'lHılâfeti'l-Aliyye medreselerinde 1923 senesinde on ay tabiblik yapmıştır. 1927'de Haseki Hastanesi'nde dâhiliye ihtisasını tamamlayarak, aynı y ıl Paris'e gitmiş ve iki yıl süreyle burada alanıyla ilgili çalışmalarda bulunmuştur. 1929 senesinde üç ay araştırma amacıyla Viyana'da kalmış, 1930'dan itibaren üniversitede göreve başlamıştır. Öğrenciliğinden itibaren bu tarihe kadar tıp alanında çeşitli müesseselerde görevleri olmuştur. Çalışmalarını Türk tıp ve ilimler tarihi merkezli yürüten Süheyl Ünver, 1939 yılında İstanbul Tıp Fakültesi'nde Türkiye'deki ilk Tıp Tarihi Enstitüsü ve Müzesi'ni kurmuştur. 1939'da profesör, 1954'te ordinaryüs profesör olan Hoca, 1951 yılında da Dr. Süheyl Ünver Arşiv ve Kütüphanesi'ni kurmuştur. Bu arşive 3000 civarında yazma ve matbû eserle, 5000 kadar sanat eseri örnekleri ve binlerce not bırakmıştır. Bu çalışmalarını yurt dışında da sürdürmüş ve çok sayıda ülkede toplantılara katılarak sergiler düzenlemiştir. Süheyl Ünver sanata olan istidâdı ve merakı sebebiyle 1916 yılında Medresetü'l-Hattâtîn'e girmiş, burada Yeniköylü Nuri Bey'den tezhib, Hattat Necmeddin Okyay'dan ebrû, eniştesi Hattat Hacı Hasan Rıza'dan ise sülüs ve nesih yazıyı öğrenerek, 1923'te birincilikle mezun olmuştur. Süheyl Hoca 1919-1920 yıllarında iki özel okulda hüsn-i hat ve resim dersleri vermiş, 1936-1956 yılları arasında da Güzel Sanatlar Akademisi'nde Türk Minyatürü hocalığı yapmıştır. Süheyl Ünver İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi ikiye bölündüğü zaman Cerrahpaşa Tıp Fakültesi'ne geçmiş, Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü'nü yeniden kurarak çalışmalarına burada devam etmiştir. 1973 yılında emekliye ayrılan Hoca, yine kürsüye devam ederek öğrenciler yetiştirmiştir. 14 Şubat 1986 tarihinde vefat eden Süheyl Ünver, Edirnekapı Sakızağacı Şehitliği'nde medfundur. Süheyl Ünver'in iki bin civarındaki yayını dört cild hâlinde, Süheyl Ünver Bibliyografyası'nda bir araya getirilmiştir. Yabancı dildeki yayınları ise ayrı bir eserde toplanmıştır. Mevcut eserleri Süheyl Ünver'in özverili ve titiz çalışma disiplininin bir göstergesidir. Bizzat kendi tecrübe ve seyahatlerine dayanarak teşkil ettiği eşsiz arşivi ise, tamamen kendi suluboya resimleri, çizimleri ve el yazısı notlarından oluşur. Bu sayısız çizim ve notlar belli başlıklar altında derlenerek defter ve dosya şeklinde tasnif edilmişlerdir. Hoca, eserlerinden oluşan külliyâtı İ.Ü. Tıp Tarihi Enstitüsü, Cerrahpaşa Tıp Tarihi Entitüsü, Türk Tarih Kurumu, Bayezid Kütüphanesi ve Süleymaniye Kütüphanesi'ne bağışlamıştır. Sadece Süleymaniye Kütüphanesi'nde birbirinden çok farklı mevzûlarda 1116 adet defteri ve 453 adet dosyası bulunmaktadır. Süheyl Ünver ömrü boyunca gezdiği, gördüğü her mekânı bir şekilde resmetmiş, fotoğrafını çekmiş ve tesadüf ettiği her bilgiyi ve ayrıntıyı notlar hâlinde kaydetmiştir. Bu şekilde meydana getirdiği defterlerinden birisi de 'Sünbül Efendimnâme' adını verdiği defterdir. Bu defter Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki Dr. A. Süheyl Ünver Bağışları arasında 630 numarada kayıtlıdır. Süheyl Ünver'in el yazısıyla kaleme aldığı bu defter 13 varaktır. Bu defterde Süheyl Ünver, 1963-1968 seneleri arasında Koca Mustafa Paşa Câmii'ne ve Sünbül Efendi Türbesi'ne yaptığı ziyâretleri hâtıra üslûbuyla anlatmaktadır. Sünbül Efendimnâme hem Süheyl Ünver'in anlatımıyla bu yıllarda Koca Mustafa Paşa Külliyesi ve çevresinin durumu hakkında bilgi vermesi, hem de Süheyl Bey'in zihin ve gönül dünyasına açılan bir pencere olması bakımından önemlidir. Öyle anlaşılıyor ki Haseki'de doğup büyüyen Süheyl Ünver ve ailesi için Koca Mustafa Paşa semti ve Sünbül Sinan Hazretleri'nin ayrı bir yeri vardı. Süheyl Bey, Sünbül Efendim veya Sünbülüm diye hitâp ettiği hazreti ziyâret ederken aynı zamanda geçmişini de tahassürle yâd etmektedir. Süheyl Ünver bu seyahatleri esnasında Koca Mustafa Paşa Semti'ni sadece mimarîsi, mezar taşları gibi dış görünüşü itibariyle değil, berberiyle, kahvesiyle, semt sâkinleriyle, ziyâretçileriyle, kısacası rûhuyla birlikte aksettirmiştir. Ayrıca Süheyl Bey, Bir Rumeli evlâdı olması hasebiyle kendisiyle Yahyâ Kemal arasında bu semt üzerinden bir yakınlık kurmaktadır. Bu semt Yahyâ Kemal için Üsküb, kendisi için ise babasının doğduğu Tırnova'dır. Aynı zamanda bu semt ve mahalle İstanbul'un fethinin nişâneleri arasında yer alır. Süheyl Ünver ile Yahyâ Kemal arasındaki yakınlık ve birbirlerine duydukları sevgi ve saygı bilinen bir husustur. Bu 13 varaklık defter gözden geçirildiğinde Süheyl Bey'in çalışma metodu, araştırma tekniği hakkında da bilgi edinmek mümkün olmaktadır. Kendisinin son derece titiz, müdakkik, yerinde inceleme yapan, disiplinli bir mütehassıs olduğu âşikârdır. Aynı zamanda sosyal çevreyi de araştırmasına dâhil eden iyi bir gözlemcidir. Bu gezilerinden bazılarını öğrencileriyle birlikte gerçekleştirmesi ise onun sadece tahta başında değil, bizzat eserlerin yanı başında ders veren ve sadece okuyarak değil, görerek edinilen bilgiye kıymet atfeden bir hoca olduğunun isbâtıdır. Bu derslerin çay molalarıyla da keyifli birer sohbete dönüştüğü anlaşılmaktadır. Öyle görülüyor ki Süheyl Bey'in hocalıktan ayrı bir hayatı olmamış; yaşayarak öğrenmiş ve öğreterek yaşamıştır. Yine bu defterden yola çıkarak Süheyl Ünver'in, feyz aldığı büyüklerine, aile dostlarına ve âşinâ olduğu kişilere gösterdiği sadâkati de onun erdemlerinden biri olarak kaydetmek yerinde olacaktır. Sünbül Efendimnâme hakîkî bir vatanperver, vefâlı bir İstanbul âşığı ve yılmaz bir kültür hizmetlisi olan Süheyl Ünver Hoca'yı tanımaya vesile olacak örneklerden sadece bir tanesidir. Süheyl Ünver Bey'in raflarda günyüzüne çıkmayı bekleyen sayısız eserleri yayınlandığında, İstanbul'un geçmişi de önemli ölçüde aydınlığa kavuşacaktır. 27 Ağustos 1963 Salı Birbirini ta'kîben ve birbirinden muhteşem şeyhlerin ve bilhassa Şeyh Rızâ Efendi'nin önlerinden ta'zîm ile geçtim veyahud kalbimin içindeki panteonu ziyâret ettim. Bugün avluyu bakımlı gördüm. Mukaddes servi kurusunun mahfazasını yeşile boyamalarına üzüldüm ve cehâletlerinden kendileri gibi çiğ yeşil budalası yobaz ruhlulara kırıldım. Güzel bir anatomi kitabı yazan Hâfız Mehmed tabîbimizin kabir taşını ön ve arka sıralarında bugün bulamadım ve diğer tarafları arayamadım. Büyük babam Hattat Mehmed Şevki Efendi [1829-1887], dayısı Hattat Hulûsî Efendi [ö. 1874] ve Hattat Sâmi Efendi [1838-1912] yazısıyla iki [? üç] mezar taşının önlerinde yazıcılarını tekrîmle andım. İyi de oyulmuş. Geçmiş günler dedim. Bu günkü gibi ama, tıpkı değil. Meğerse bu misafirhâneden kimler geçmiş ve geçirilmiş. Âh eski büyüklerin panteonu bana ne ilhamlar verdi. Onların menkıbelerini toplama kolaylığını da duâlarım arasına sıkıştırdım. Elli sene önceki Nakşî dostların Küçük Hüseyin Efendisi['nin] [1828-1930] Mektebi önünde kemâl-i edeble oturarak bir çay içtim. Üç yudumluk. 25 kuruş. Temiz bir yer. Yerler sulanmış, süpürülmüş. Hava da bugün bu serinlikle uymuş. Kalabalık ama o kalblerin dışında, içimde bir tenhalık. Meğerse iç boşalınca ilham kaynağı bir yer hâlinde. Cenâb-ı Hakk'ın bu ilham merkezinde bu geçmiş büyüklerin yâdıyla şâdân olmamı dilerdim ve bunu kaleme almakla Sünbül Efendi tecellîgâhlarına hizmet edeyim dedim. Hele o mubârek oğlu efsanesi, zamanı gelecek bu defterde çıkacak. Bu arada seferber olan ve iyi görmeğe alışan gözlerim, sünnet olacak çocukların ziyâretlerden avdetlerini gördü. Anneleri ve büyük anneleri refakatinde, babaları yok. Ne yapsın bîçâreler ekmek parası peşinde. Hâlâ başı sıkılanların melcei Koca Mustafa Paşa Sünbül Efendi Hânkahı; vaktiyle bir Bizans manastırı. O zamanın ehl-i kitâb olan Hıristiyan Rumlarının da melcei. Hem de bu semtteki köyün fukarâ melcei. O zamanın Hıristiyan ruhâniyeti burada nasıl Müslüman olmuş görülüyor. Demek ki buranın ruhâniyeti 15 asırlık. Son beş asrı Ayasofya gibi Müslüman. Ama an'anelerinden bize geçenler az değil. Ben bu havâ-yı ruhânî içinde iken tefli bir çingene, burnundan çengellediği ayısıyla geçti. Birisi, yanımdaki sandalyede arkadaşına: 'Nedir bu ayının çektiği?' dedi. Ben de partilere girenleri düşündüm. Derken muazzam bir gelin alayı geçti. Yeni taksilere binmişler. Sayısını kaçırdım. En önde bahtiyarlık içinde bir gelin. Canım pek debdebeli bir geçiş. Kızcağızın her halde gönlüne göre. Öyle korna çaldılar ki Koca Mustafa havası karmakarışık oldu. 'Gelinin âilesi veyâhud damad tarafı her halde ya bir celeb veya bir gecekonducu veya havadan kazananın biri olmalı' dedim. Zira başka türlü böyle bir halt edilemezdi. Kibar ve İstanbul'a yakışır vakarlı bir geçit olmadı. Kahvede boşuna kâğıt oynayanlar gurup gurup. Bakmaya meraklılar da etrafını almış. Yanıma da namazdan çıktıktan sonra Arnavudmuş, bir yaşlı oturdu. Serâpâ ibadet kesilmiş. Dili de her nefes alıp verdikçe dışarı ve içeriye 'Allah, Allah' der gibi. Dilinin harekâtı bu sezişe müsâitti. Mubârekleşmiş. Fakirce biri. Her halde hararetten yanmış ki 25 kuruşa bir ufak bardak soğuk limonata getirtti. Derken beni tanıyan karşıki dükkanın berberi ve bir yüzbaşı babası Mehmed Başargil yanıma geldi. Osmanlılık icabı ona da bir çay getirttim. Neler neler anlattı. Ali Haydar Mithat Fazlı. Bu zât-ı muhterem Mithat Paşa['nın] oğlu. 25 senedir bu berberin müdâvimi. Haftada iki gün gelir, tıraş olur. Sabahları kahvaltıyı bisküvi, bir paket çukulata ve bir kahve ile yapar. Hayatında asla soğanlı yemek yememiş. Babasından kalan tesbih [için] 'Ben ölünce senin' demiş. Fakat [Mehmed Bey] alamamış. Zira [Ali Haydar Bey] hastahânede ölmüş. Tesbihin üzerinde yakutları varmış. Prostatından ameliyatını yapan çok inandığı doktor Ali Eşref [Gürsel]. Yirminci gün şifâ yurdunda ölüyor. Hastahâneye hiç geleni gideni olmuyor. Mehmed Bey gidince ağlamış.