Ramazan'ın vazgeçilmez sahur eğlencesi: Karagöz ve Hacivat

Karagöz ve Hacivat, Ramazan'ın vazgeçilmez eğlencelerinden biriydi. Osmanlı'da özellikle de Ramazan ayı yaza denk geldiğinde geceleri sahura kadar değerlendirilirdi. Karagöz ustaları on bir ayın sultanında özel, Kadir Gecesi'ne kadar geçen 28 gün için 28 oyun hazırlardı. Ramazan ile özdeşlemiş geleneklerimizden biri olan Karagöz ve Hacivat, bir gölge oyunuydu. Bir tarafta halk adamı ve doğrucu Karagöz, diğer tarafta kibar ve bilgili Hacivat bulunurdu. Zaman zaman hikâyelere Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, Bekçi gibi karakterler girer bu ikilinin maceralarına renk katardı. Bu kahramanlarıyla bütün bir Osmanlı coğrafyasını yansıttı. Osmanlı'daki Ramazan gelenekleri Bir ışık kaynağından yararlanarak herhangi bir nesnenin gölgesinin perdeye düşürülmesine gölge oyunu denir. Kültürümüzün en zengin kaynaklarından biri olan Karagöz yani gölge oyununun ortaya çıkışı üzerinde farklı görüşler bulunur. Bu görüşlerden biri de Hindistan ve ya Çin'den ülkemize gelmiş olabileceğiydi. İslam medeniyetinde ise 11. yüzyıldan sonra görülmeye başladı. Divan edebiyatının harflerle kurulan kelime oyunları Karagöz oyunu, İslam medeniyetinde zıll-i hayâl (hayal gölgesi), hayâl-el sitare (perde hayâli) gibi çeşitli adlarla anıldı. Tasavvufta bu gölge oyunun sahnesi, dünyaya, insanlar ve diğer varlıklar perdedeki geçici hayallere benzetildi. Bu benzetme ile oyundaki hayaller nasıl bir perde arkasındaki sanatçı tarafından oynatılıyorsa, evrendeki varlıklar da görünmeyen bir yaratıcı tarafından hareket ettirildiği anlatılmak istenirdi. Karagöz ve Hacivat'ın gerçekten yaşayıp yaşamadığı, yaşadıysa nerede nasıl yaşadığı kesin olarak bilinmez. Yüzlerce yıl insanların gönlünde yer eden bu gölge oyununun kahramanlarının birtakım söylentilerle gerçekten yaşadıkları ileri sürüldü. Bu rivayetlerden biri de Karagöz ve Hacivat'ın Orhan Gazi döneminde yaşadığıydı. Buna göre Hacivat duvarcı, Karagöz demirciydi. Bir cami inşasında çalışan Karagöz ve Hacivat, işçileri eğleyerek inşanın uzamasından sorumlu tutuldu ve idam cezasına çarptırıldılar. Böylece dünya perdesinden eteklerini çekip hayal perdesine geçtiler. Perdede hayat bulan Karagöz oyunu Evliya Çelebi'ye göre, Karagöz ile Hacivat yaşamış kişilerdi. Çelebi, onun devrinden 400 yıl öncesine ait bir rivayeti aktarır. Buna göre iki kahramandan Karagöz, Kırkkilise'den İstanbul Tekfuru Konstantin'in seyisi Sofyozlu Bâlî Çelebi'ydi. Hacivat ise Selçuklu Sultanı Alâeddin devrinde yaşayan Yorkça Halil adında biriydi ve bu iki kişi arada bir buluşurlardı. Dünyanın en büyük seyyahı Karagöz ve Hacivat'ın gerçek olup olmadığı üzerine uzun tartışmalar yapıldı. Filibeli Mithat Bey, 1333 yılında Hisar'daki Ortapazar medresesi kitaplığında 'Hayat ve Menakıb-ı Kara Oğuz ve Hacı Ehvad' adında bir kitap bulunduğunu, sonra bir yangında yanmış olduğunu belirtir. Buna göre Karagöz, Orhaneli Karakeçili aşiretinden Kara Oğuz adını taşıyan bir köylüydü. Fakat onun adı sonradan Kara Öküz'e çevrildi. Arkadaşı Hacı Ahvad ile birlikte düzenlerken Şeyh Küşteri'nin ilgisini çekti. Şeyh Küşteri, sonradan Kara Öküz'ü Karagöze çevirdi. Bir başka rivayete göre ise Karagöz, Karakuş'tan bozmaydı. Karakuş üzerine çeşitli halk hikâyeleri, fıkralar üretilmiş olan Selahaddin-i Eyyubi'nin subaylarından ve devlet adamlarından olan Bahaeddin Karakuş'tu. Geleneksel Türk tiyatromuzun gölge oyunu Karagöz ve Hacivat'ı, perdeye aktaran ilk kişi Şeyh Küşteri'ydi. Küşteri, Hacivat ve Karagöz'ün deriden yapılmış tasvirlerini perde arkasından oynatarak şakalarını tekrar etti. Bundan dolayı da Karagöz perdesine Küşteri Meydanı da denilir. Gölge oyununun diğer adı hayal oyunuydu. Bu gölge oyunu, deriden kesilen ve tasvir adı verilen insan, hayvan, bitki, eşya gibi tasvirler arkadan ışıklandırılmış beyaz bir perde üzerine yansıtılırdı. Karagöz ve Hacivat oyununu tek bir kişi seslendirir. Sanatçı el maharetiyle ve değişik sesler kullanarak kadın ve çocuklardan çeşitli ağızlara kadar bütün kişilerin seslerini verir, oyunun ritim ve temposunu belirler. Bu oyunu oynatan sanatçılara da hayalî, hayalci veya Karagözcü denilir. Çırak, perdenin hazırlanmasını, oynayacak faslın görüntülerini seçip, sıraya koyardı. Ayrıca çırağın da 'sandıkkar' adında yardımcısı bulunabilirdi. Oyunlarda şarkıları, türküleri, okuyanlara 'Yardak', tef çalan yardımcıya ise 'Dayrezen' denilirdi. Gölge oyunu, Osmanlı'ya Mısır'dan Memlük sanatçıları vasıtasıyla geldiği düşünülür. Memlük dönemi tarihçisi İbn İyâs'ın Bedâʾiʿu'z-zühûr adlı Mısır tarihinde Memlükler'deki gölge oyunundan söz eder. Devamında Mısır'ı fetheden Yavuz Sultan Selim'in huzurunda bir gölge oyuncusunun gösterisinin hoşuna gittiğini, oğlu Süleyman'ın da görmesini istediğini bundan dolayı da sanatçıyı İstanbul'a çağırdığını belirtir. Nitekim Yavuz'la birlikte 600 kadar Mısırlı sanatçı İstanbul'a geldi, bazı oyuncular üç yıl kaldıktan sonra ülkelerine dönse de bazıları İstanbul'da kaldı. Yavuz Sultan Selim geçilmez çölü nasıl geçti? Karagöz Anadolu dışında, Osmanlı Devleti'nin sınırları içerisindeki Cezayir, Tunus, Mısır, Romanya, Yugoslavya, Suriye, Lübnan ve Yunanistan'a da yayıldı. 1880'li yıllarda Direklerarası'ndaki büyük kahvehanelerde orta oyunu, meddah ve Karagöz gibi eski temaşa sanatları icra edilirdi. Hacivat: Yar bana bir eğlence, yar bir eğlence! Hacivat: Yar bana bir eğlence diyorum, yar bir eğlence! Karagöz: Kafanda patlasın düdüklü tencere! Hacivat: Hayrola Karagözüm, bu ne acele? Sanki peşinden köpek kovalıyor. Karagöz: Sus Hacivat! Köpek beni niye kovalasın? O ancak senin gibileri kovalar. Karagöz ve Hacivat birbirinden bağımsız dört bölümden oluşur: Mukaddime, muhâvere, fasıl, bitiş. Karagözcüler kendi zevkine göre bu parçaları değiştirebilirdi. Mukaddimede önce Hacivat semâi ve perde gazeli okur, Karagöz'le aralarında geçen bir kısa konuşmadan sonra dövüşürler. Mukaddime bölümünde seyirci, oyuna hazırlanır. Fasıl, oyunun asıl bölümüdür. Oyunda yer alan tipler teker teker Karagöz'ün karşısına gelir ve ağız farklılığı, kültür farklılığı gibi nedenlerle ortaya komik konuşmalar çıkar. Zaman zaman Hacivat da perdeye gelir ve olaylara karışır. İyice düğümlenen olaylar genellikle sarhoş tipinin ortaya çıkıp herkesi korkutması ve düğümü kendince çözmesiyle son bulur. 'Bitiş' bölümü karagöz oyunun en kısa bölümüdür ve perdede yalnızca karagöz ile Hacivat vardır. Yine de karşılıklı atışmalar başlar ve Karagöz Hacivat'a saldırır. Hacivat da 'yıktın perdeyi eyledin viran, varayım sahibine haber vereyim hemen ' sözlerini söyleyerek perdeyi terk eder. Karagöz: Oyunun baş tiplemesi olan Karagöz, okumamış bir halk adamıdır. Hacivat'ın kullandığı yabancı kelimeleri anlamayarak, onlara yanlış anlamlar yükleyerek ortaya çeşitli nükteler çıkarır. Diğer taraftan yabancı dil kuralları ile yabancı kelimeler kullanan Hacivat ile alay eder. Karagöz, her işe karışan, sokakta olmadığı zaman evinin penceresinden uzanarak işe dâhil olan, dobra tiptir. Patavatsızlığından dolayı ikide bir zor durumlarda kalsa da bir yolunu bulup işin içinden sıyrılır. Çoğu zaman işsiz olan Karagöz, Hacivat'ın bulunduğu işlere girip çalışır. Hacivat: Okumuşluğundan dolayı yabancı kelimeleri kullanan, nabza göre şerbet veren bir tiptir. Perdeye gelen hemen herkesi tanır. Onların işlerine aracılık eder. Alın teriyle çalışıp kazanmaktan çok Karagöz'ü çalıştırarak onun sırtından geçinmeye bakar. Çelebi: İstanbul ağzı ile kusursuz bir Türkçe konuşur. Bazı oyunlarda zengin bir bey bazı oyunlarda bir mirasyedi tiplemesi ile karşımıza çıkar. Nazik ve çıtkırıldım bir tiptir. Elinde şemsiye, çiçek demeti ya da baston olan değişik Çelebi tasvirleri vardır. Zenne: Karagöz oyunundaki bütün kadınlara genel olarak 'Zenne' denir. Salkım İnci, Şallı Natır, Nuridil, Dimyat Pirinci, Şeker Naz, Yedi Dağın Çiçeği, Cemalifer, Hürmüz Hanım, Dürdane Hanım, Şetaret, Arap Bacı, Dilber, Nazikter gibi isimlerle anılır. Beberuhi: 'Altı karış Beberuhi' lakabıyla anılır. Yaşı büyük aklı küçük bir tiptir. Himmet: Kastamonulu Himmet olarak da geçer. Sırtında baltası vardır. Kaba saba bir tiptir. Laz: Adına çok zaman Hayrettin Ağa derler. Sustuğu zaman heykel gibi duran, konuştuğu zaman makine gibi konuşan, karşısındakini dinlemeyen bir tiptir. Çoğu zaman kayıkçı veya esnaf bir tiptir. Acem: Aslında Türk'tür. Mübalağacı, nispet verici bir kişiliğe sahiptir. Keten helvacısı olan Acem, Hayyam'dan, Hafızdan, Firdevsi'den Farsça beyitler okur.

Ramazan'ın vazgeçilmez sahur eğlencesi: Karagöz ve Hacivat

RAMAZAN AYININ VAZGEÇİLMEZ EĞLENCESİ