Lady Montagu, Osmanlı'daki aşıyı Batı'ya nasıl tanıttı?

Lady Mary Wortley Montagu, İstanbul'un misafir ettiği; İstanbul'a dair hatıralarını yazan nadir kadın seyyahlardan biridir. Mary Wortley, 1689 yılında Londra'da soylu bir ailenin çocuğu olarak doğar. Elçi olan kocası Edward Wortley Montagu'yla beraber Hanover, Rotterdam, Nürnberg, Viyana şehirlerini ziyaret ettikten sonra 1717 yılında Petrovaradin- Belgrad- Edirne üzerinden İstanbul'a varır. İngiltere'de bıraktığı arkadaşlarına yazdığı mektuplar, 18. yüzyılın İstanbul'u ve III. Ahmed dönemi Osmanlı sosyal ve ekonomik hayatına dair yazılmış kıymetli metinlerdir. Lady Montagu'nun mektuplarını, o zamanın Osmanlı toplumunu Avrupalı, seçkin bir kadının gözüyle anlatması daha da değerli yapar. Çünkü hem elçi eşi hem de bir kadındır. Lady Montagu, Osmanlı bürokrasisinde görevli insanlardan ziyarete gittiği evlerin harem dairelerinden, şehirlerde gördüğü eski eserlerden tanıştığı kadınlara ve onların kıyafetlerine varıncaya kadar, ona ve mensubu bulunduğu topluma ilginç gelen birçok şeyi görme fırsatı buldu. Kendisi de çiçek hastalığı geçiren Lady Montagu, İngiltere'de henüz bulunmayan çiçek aşısının İstanbul'da yaygın bir şekilde kullanıldığı hayretle görür ve hemen iki çocuğunu aşılatır. Lale Devri'nin başlangıcında ikamet ettiği bu payitaht şehrini de ince ayrıntılarla süsleyerek anlatır. 'Hastalıklar konusunda öyle bir şey söyleyeceğim ki, eminim siz de İstanbul'da bulunmak isteyeceksiniz. Burada bizde son derece yaygın olan ve o derecede amansız olan çiçek hastalığı 'aşılama' dedikleri yöntemle zararsız hale getirilmiş bulunuyor. Bazı yaşlı kimseler, sonbaharın gelmesi ve sıcak günlerin geride kalmasıyla beraber ki, genellikle Eylül'ün ikinci yarısında oluyor, bu aşılama faaliyetine girişiyorlar. Çiçekli hastaların yaralarından aldıkları cerahati, bir ceviz kabuğunun içini dolduracak kadar topladıktan sonra aşı yapacakları kimseye nereden yaptırmak istediklerini soruyorlar. Sonra da gösterilen yere, ucunu bu cerahate batırdıkları büyükçe bir iğneyi batırıyorlar. Hafif bir tırmık kadar bile can acıtmıyor bu batırış. İğnenin ucundaki cerahat damlacığının hepsi böylece damara aktarılmış oluyor. Sonra iğne batırılan yerin hemen üstünü, küçük bir kabuk koyup bir bezle sarıyorlar. Burada belli belirsiz bir iz kalıyor. Çocuklar aşılama olayından sonra oyunlarına devam edebiliyorlar. Biraz ateş yapıyor, bir iki gün yataktan çıkamıyorsunuz o kadar. Hele bir hafta geçtikten sonra sanki hiçbir şey olmamış gibi dipdiri ayağa kalkıyorsunuz. Hasta yattığınız süre içinde, iğnenin batırıldığı yerde bir küçük yara meydana geliyor ve akıntı yapıyor. Binlerce kişi bu şekilde aşı yaptırarak bu korkunç hastalıktan korunuyorlar. Fransız Elçisi, bu insanların, tıpkı bizde kaplıcaya gider gibi çiçek aşısı yaptırdıklarını söyledi ki çok doğru. Aşı yaptırıp da ölen hiç yok. Bu ameliyatın tehlikesiz olduğuna sizi inandırmak için şu kadarını söyleyeyim ki, küçük oğlumu aşılattım. Çiçek aşısını bizde, İngiltere'de yaymak için çalışmanın çok vatanseverce bir hareket olduğu inancındayım.' Lady Montagu, bir sene kadar kaldığı İstanbul'dan Londra'ya sayısız anı ve zengin anekdotlarla döner. Gördüklerini en ince ayrıntısıyla hatırladığı Doğu seyahati epey ilgi gördü. İstanbul'da yaşadığı tecrübelerini ve gözlemlerini yargısız, doğru bilgi vermeye çalışarak anlattığı mektuplar, Lady Montagu'nun ölümünden sonra 1793 yılında bir araya getirilerek yayınlanır. 'Dünyanın bütün kadınlarından en hür yaşayan Türk kadınlarının esaretine acıdıklarını görmek bana tuhaf geliyor. Artık bu sözlerim üzerine, Türk kadınlarının her halde fikirli, nazik ve bizim kadar hür olduklarına inanabilirsiniz. Bir kişinin on kişiyi birden dövmeyi veya bir hükümdarın on krallığı birden mükemmelen idare etmesi mümkün olmadığı gibi, on çeşit dili aynı mükemmellikte öğrenmek de imkânsız. Sonunda hiçbir dil öğrenemeyeceğim.' Bulunduğum yer Babil Kulesi'ne benziyor. Beyoğlu'nda Türkçe, Rumca, İbranice, Ermenice, Arapça, Acemce, Rusça, İslavca, Slavca, Ulahça, Almanca, Flemenkçe, Fransızca, İngiltere, İtalyanca ve Macarca konuşuluyor. Subaylar Arap, oda hizmetimi yapan kızlar Rus, uşaklar İngiliz, Fransız ve Alman, çocuğumun süt annesi Ermeni, yarım düzine de Rum hizmetçim var. Yemek müdürü İtalyan, yeniçeriler Türk. Adamların arasında devamlı olarak kulaklarıma gelen sesler garip bir tesir yapıyor. Okuma yazma bilmedikleri halde bu çeşitli dilleri öğreniyorlar. Buradaki kadın, erkek hatta çocuklar arasında aynı kelimeyi beş-altı lehçe ile söylemeyecek olanına rastlanılmaz. Üç-dört yaşında çocuklar bile İtalyanca, Fransızca, Rumca, Türkçe ve Rusça konuşanlar var. Sütnineler ekseriya Moskof olduğu için Rusça öğretiyorlar. Bütün bunlara inanmazsınız ama hakikat. Memlekette en fazla dikkati çeken de budur. Fransızca ve İtalyancayı yarım yamalak konuşup da kendilerini dahi zanneden İngiliz kadınları bunları görse kahrolur.

Lady Montagu, Osmanlı'daki aşıyı Batı'ya nasıl tanıttı?

LADY MONTAGU KİMDİR?